Адалдықты арқау еткен азамат (дос туралы үзік сыр)

– Бұл өмірде дос табу қандай қиын. Адамды достастырар мал мен тиын – дегенде бір құнды дүниені тапқандай қағаз қаламға жүгіргенім бар еді. Достыққа арнайы дайындықпен, іліммен барасың. Жоғарғы космостық сананы сезіну, рухты биіктетуге көтереді, тазартады және білікке апарады. Мен мына адаммен доспын – деп жайдан- жай айта алмайсың. Онда ол балалық бәйбектік сөз болар еді. Өмірдің сан – саналы кезеңдерінде түрлі азаматтармен достық қарым қатынаста боласың. Уақыт әсерінен, қоғамдық ауысулар нәтижесінен кейбірінен қол үзіп қалсаң да, арадағы ізгі қарым қатынастың жылы табы суымай жүректе қалады. Шынайы достық – негізінде санаулы жан ғана кезігеді. Көп адамдар біреуі құрдас, енді бірі сыйлас болып қалады. Менің өмірдегі қымбаттарымның бірі Нұрболат Балабекұлымен арамыздағы достық еді.
– Нұрболатпен ең алғаш өзімнің сурет көрмемде жүргенімде таныстым. Бұл кезең 1985 – жыл еді. Таныса келе құрдасым болып шықты. Бір жылғы барыс жылының жігіттері бұл да бір өзінше қайталынбас құбылыс дер едім. Ең алғашқы сезінгенім Нұрболат сурет өнерін өзінің жанына жақын тартып мойындады. Қарапайым ауылдан мынандай бекзат өнерді көргеніне қатты қуанды. Көркемдік тұрғысынан дүние сырын игеру – жаратылыс шындығына, әр нәрсе, әр құбылыстың мән мағынасына талдау сараптау жолымен жай ойлана, үңілу ғана емес, ол ең алдымен күллі әдемілік әлемін, сұлулық сипатын бар табиғатыңмен беріле жан – жақты тану. Көркем өнерді, рухани жан жылуыңмен егжей – тегжейлі сезіну. Сонау ежелгі ұлы Абунасыр Әл Фарабилерден бастап, ғасырлар бойы адам баласы ақыл – ой парасат пайымымен дүние көркі, мәселесі төңірегінде үзбей толғанып келеді. Осы үрдіс күні бүгінге дейін тоқтап, еш толас көрген емес. Осыны байыпты шешу, болмаса толыққанды түсіну – көркем өнер қазынасының бір жұмбақ тылсым құпиясын ашу деген сөз. Дау жоқ, дүние көркі- тікелей контакт. Жүзбе – жүз арқылы танылады. Төңірекке тек бас пайдасымен қарамай – ақ, адам өзін тіршілік тынысынан бір рахат, ләззат таба алатындардың айрықша мәні бар. Бұл қатынасты Нұрболат бірден түсінді. Менде осы құбылысты оның жүзінен байқап- мынау мен іздеген жігіт екен – деп жаныма жақын тарттым. Бұл қарым – қатынас екеуміздің арамызды жақындата түсті. Жалпы фотожурналистика мен көркемсурет өнерінің ұқсас жері де, бір – біріне қарсы келер жерлеріде жоқ емес. Ұқсас жері эстетикалық сұлулықты екеуі де мойындайды, осыны өз өнерінің шыңынан көргісі келеді. Мейлі ол адам болсын, мейлі табиғат болсын өз сұлулығы өзінде. Ол жалпы дүние болмысының жіктелмес төл қасиеті. Симметия, ырғақ, түс – тұрпаты, рең белгілері сұлулық сипатымен тығыз байланыста екенін мойындайды. Адам рухымен араласып өзінше бой түзейді. Ал қарсы келетін жерлері фотожурналистика, натураны қалайды. Ол көзбен көріп қолмен ұстағанды ұнатады. Сәтін салса бір сәтте арманыңа қол жеткізесің. Оңтайлы болмаса өмір бақи іздейсің. Ал көркемсурет өнері өзіңнің ырқыңда. Күлсең реңінен ұшқындар көрінеді. Ойлана келіп ой қорытасың. Ашылмаса араға уақыт саласың, сарылып күтесің. Шабыт келгенде өзіңнің бойыңнан жаңа иірімдер шығады. Кейде айлар өтеді, жылдар өтеді. Уақыттың ырқын мойындайсың. Жалпы суретшілер мен фотография табиғаты екі бөлек нәрсе. Түсіну мен дүние танымы екі түрлі. Ұқсастығы сұлулықты өзінше танып, жан дүниеңмен эстетикалық мазмұнды бойыңа шымырлай тартып, осы әсемдікті халыққа ұсынуында.
Екінші Нұрболат арқылы құрдасымыз Кәдірбек Құныпияұлымен таныстым. Онымен пікірлестім. Оның ақын жанды, бойынан поэзия әлемін көрдім. Кәденнің білімділігі мен салмақтылығын мойындадым, риторикалық жанр да қара жаяу еместігін сездім. Сөзге шешен, ой елегіндегі сөз пәтуасын ойып тұрып айтуды біледі. Әдебиет – жалпы өнердің алтын мәйегі болса, ғасырлар бойғы жинақталған асыл қазынасы емес пе. Өзім білімнің нәрін осы әдебиеттен алғаннан ба, мойынсынам.Менің жанымдағы суретші досым Бейбіт, ол өзінше бір құбылыс. Сюрреализмнің ағымын жүрегіне өте жақын тұтты. Адамзатта Сальвадор да Дали бір туар жалғыз. Леонарда Винчи мен Миколенжела өз алдына бір әлем, қайталанбайтын құбылыс. Бейбіт екеуіміздің ойымыз осы жерде екіге айырылады. Мен Бекеңе айтамын «Бейбіт, ұлттық нақыштан көп ұзама, ұлттық коларитпен сусында. Сальвадор да Далидың таным түсінігін қазақ үйге әкел. Өзіңнің қол таңбаң сол болады, өзіңді жоғалтпа» дейтін едім.

Өзім табиғат әлемінің пірлері Левитан, Аивазовскии, С. Мәмбеев, Рерихарды жүрегіме жақын тұтамын. Ұлы суретшілердің ішінен өзімнің іздеген рухымның үндестігін сеземін. Сурет өнерінің лирикасы баурайды, есімді алатыны бар. Барыс жылының төлдері Нұрболат, Бейбіт, Кәдірбек төртеуміз бірімізге – біріміз көп ықпал жасадық. Әр бағытта қаузасақта ойымыз бір жерден тоғысып жатты. «Қайтсек жақсы боламыз, өзіміздің ой өрісіміздің сана түбіндегі қиял қанатына шаң жұқтырмаймыз деген ойларымыз бір – бірімізге жақындастырып отырды. Ақ ниетті армандар бізді алға қарай жетелей түсті. Бұл біздің алтынға бергісіз жастық шағымыздың гаухар арналары екен. 1987 – 1988 жылдары қоғамда үлкен өзгерістер болды. Кеңес кезеңінің басшысы М.Горбачов оны қайта құру деп атады. Қоғамда Советтік системаның оралымсыз кемшіліктері айтыла бастады. Халықты, жалпы дүниені қорқытып басып ұстауға болмайтынын, демократиялық сайлаудың қажеттігін алдыға шығарды. Халық шын мәнінде осы кезеңде тыныстап қалды. Өмірдің өзгерісін жасау өз қолында екенін түсінген ел – жұрттың саяси белсенділігі күрт көтерілді. Біздің өміріміздегі саяси науханның ішінде ерекше бір орын алғаны сол кезде ССРО халық депутатын сайлауы болды. Ауданымыздан сайлауға Қазақтың көрнекті ақыны Мұхтар Шаханов түсті. Мұхаң мүмкін қазақ рухының қайнар көзі, қаймағы қалың қазақ ауылында жатқанындығын таңдаған шығар. Оған балама ретінде демократия шарттарына сай Нарынқол ауданынан картоп бригадасының бригадирі Ботанбеков деген бауырымыз түсті. Сол уақытта неге екені аудан хатшысы Ботанбековты өткізуге тырысты. Сондай нұсқаулар беріліп, сол бағытта насихат жұмыстары жүріп жатты. Бізге осы түсініксіз ағыс болды. Неге Мұхтар емес, ол өтуі керек? Саяси не салмағы келмейді. Қазақтың маңдай алды ақынын, абзал зиялысын, ақыл ойын, қайдағы бір картоп бригадирінің алдына жыққанда кім не ұтады? Бір түсініксіз тоғышарлық бар екені айдан анық. Осы басшылары не болған, түсінбей далмыз.Әйтеуір жоғарыдан келген пәрменді іс екені ақиқат.Кегенге барған соң Нұрболат, Кәдірбек үшеуміз оңаша бөлмеге кіріп алып ақылдастық. Жағдайды талдадық, не істейміз? Мынандай жағдайда не істеп, не жұмыс жасай аламыз. Бұл жерде бұғып қалуға болмайды. Содан астыртын сайлау парақшаларын жасап, таратып ел көп жүретін жерлерге іліп тастайық. Ол кезде қазіргі кездегі плакаттары жоқ кезі. Елге М.Шахановтың депутат болуына, сайлауға үгіт жұмысын жасайық, Нұрболат, Кәдірбек Кеген аймағына, мен Жалаңаш аймағына таратайық – деп шештік. Енді ол парақшаға не – деп жазамыз соны келістік.
«Егер СЕН-
*Қазақ тілі жойылмасын десеңіз
*Қазақтың салт-дәстүрлеріне жаңа серпін берем десеңіз
*Қазақ халқының ұлт ретінде еңсесі биік болсын десеңіз
*Қарқара өзені Ыстықкөлге бұрылмасын десеңіз
*Қазақы ұлттық намысын туғып көтеремін десеңіз
Онда сайлауда ақын Мұхтар Шахановқа дауыс беріңіз!
Сонымен іске кірісіп кеттік. Трафарет жазып алып, үгіт парақшаларын 40-50 данасын қолдан басып жасадық. Түн ішінде барып ел көп жүретін мектеп, магазин, клуб обектілеріне барып үгіт парақшаларды іліп кетеміз. Ертесі оны басшылар алғызып тастайды.Кешке біз барып қайта қыстырып кетеміз. Ел ішінде «Бұл кімнің ісі?» – деген сөздер тарап кетті. Үшеумізде жұмыс істейміз, біліп қойса жағдай қиындайды, жұмыстан кетуіміз де мүмкін. Біз бірақ қорықпадық.Кейін ойлаймын, кейбір азаматтар білсе де білмегендей болды, өйткені көпшілік азаматтар М.Шахановты іштей қалап тұрды. Бізде саусақ шошайтып кіжінген ешкімді көрмедік. Бұл плакаттар қайта қайта ілінген соң , басшылар да халық пікіріне қарсы келе – келе бергеннен соң ойланып, тартынып қалған секілді. Бірақ қалыптасқан жүйе Ботанбеков дегенді ашық айта бастады. Ақыр теке тірес күрес, сайлау біткенде бірақ басылды. Біз жеңіске жеттік. Сайлауда ел тілегі орындалды, ауданнан Мұхтар Шаханов КСРО халық депутаты болды. Егер Албан елі М.Шахановты жығып бергенде үлкен ұятты іс болар еді.
Көп ұзамай Москва қаласында, одақтық парламентте Мұхтар аға аяқастынан сөз алып 1986 жылғы желтоқсан оқиғасының зардабы үшін, қазақ жастарын нашақор, арақ ішіп алып көшеге шықты-деген жаласы үшін, Совет басшылығынан қазақ халқынан кешірім сұрауды талап етті. Бұл сол кездегі адам айтқысыз ұлы ерлік еді. Бұл бәріміздің көз алдымызда, бас хатшы Н.С.Горбачовтың басына найзағай түскендей есеңгіретіп тастады.Міне егер намысымыз жер болып Ботанбековты өткізіп жібергенде осы тарихи оқиға болмас еді.Қазақ халқынан да бір рухты батыр шыққанын бүкіл дүниежүзі көрді.
Қазақтың намысы өрге көтерілді Совет басшылығы амалы таусылып , кідіріп барып, қазақ халқынан ресми түрде кешірім сұрады. Бұл өзі осы оқиға 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы тәуелсіздіктің басы болғанын, қазіргі елдің бәрі біледі. Осы кезде үшеуміздің бойымызды бір рахат сезім биледі. Осыған су тасыған қарлығаштың қанатындай көмегіміз болғанына, азаматтық парызымызды орындағанымызға, өзіміздің таңдауда жаңылмағанымызға қанаттандық.
Біздің уақыттан соң аты шулы аудандық 24-ші партия конференциясы жақындады.
Өзінің қызметтік кезеңдерінде аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Б.Данышпанов кейбір өте қаталдығымен өзіне қарсы азаматтарды тым көбейтіп алған екен. Хатшы беделі күн өткен сайын құлдырап, конференция жақындаған сайын оппозиция қатары күн сайын көбейе түсті. Оппазиция адамдары ауылдағы біздің үйгеде келді. Әкеммен өзара сөйлесіп, ол кісіні өз жағына шығарып алды. Біздің ауылдағы 14 делегатпен жеке сөйлесіп, өз жағына міндеттеме алды. Біз партия мүшесі емеспіз. Бірақ болып жатқан аудан ішіндегі өзгерістерді қатаң бақылауда. Жасыратыны жоқ оппозицияға тілектес болдық. Ертең конференция болады деген күні жақтастарының Данышпановты мақтаған статиясы шығуға тиісті республикалық «Социалистік Қазақстан» газетіне сұхбаты шықпай қалды. Оны біліп қойған «Оппозиция» араға беделді зиялыларды салып, мақаланы тоқтатып тастады. Оның есесіне республикалық «Каз. Правда газетінде «Оппозиция» статия жарық көрді. Бұл жерде Данышпановтың жұмысына теріс баға берілген еді. Ертесі конференцияда бірінші хатшы Б.Данышпанов өте қатты сынға алынып соққы алып, жеңіліске ұшырап, сайланбай қалды. Залда есеңгіреп, рухани соққы алып, отырып қалған Б.Данышпановтың қасында бірде бір азамат қалмады. Кезінде дүркіреген дәурен иесінің жанынан бәрі қашып кетті. Бұл өмірдің ашщы шындығы еді. Оппозиция жеңіп шықты. Бұл ауданның демократиялық күштерінің алғашқы жеңісі болды. Бұл жеңіс жолында талай азаматтар сыннан өтті. Көп азаматтардың бұл азаматтық бейнесін көрсетіп кетті. Кезінде ашық қарсы шығып оппозицияны қаралап жүргендер айналып келгенде, оппозицияға қосылып кетті. Кімнің бидайы піссе, соның тауығы болып кеткен азаматтарды да көрдік. Қабылдың ұрпағының жеме-жеге келгенінде сатып кеткеніне таң қалдық. Саясат деген сайқалдық ойынның ойыншыларын байқадық. 24-ші партия конференциясының ұлы тағылымы осы болды. Әйтпесе бір азамат биліктен кетті, екінші азамат билікке келді. Нәтижесі, болған біткен математикалық есебі, қорытындысы, түйіні осы емес пе. Осы тағылымды оқиға біздің өмірімізге үлкен сабағын қалдырып кетті. Өзі табиғатында турашылдықты жаны сүйетін, таза пейіл, ақ жүзді, адалдықты ту етуші Нұрболаттың көзбен көрген сатқындықты көріп бас шайқап қояды. «Саясат- не деген құйтырқы . Екі жүзділік, сатқындық, тегі шынайы адалдық- дегенге орын қалдырмай алдап соғатын ойын екен ғой». Саясат деген өте құрыған нәрсе жолайтын нәрсе емес екен. Тегі ең жақсы саясат – өз шаруаңды білу, бизнесті дамыту іскер маман болу секілді ғой». Бұл өзі тазалықты, шындықты мойындаған азаматтың сайқал саяси ойыншыларды көргендегі, ішкі қарсылығын шығарғаны еді. Мен оған күліп. «Саясатпен сен айналыспасаң, саясат сенімен айналысады – деген фәлсапаны қайда қоясың» – деп күлдім қалжыңға бұрып. Уақыт өте келе Нұрболат өз жолымен кәсіби жолға кетті. Жаңа нарықтық экономиканың нәзік жіптерін ажырата білді. Жаңа технологияны меңгерді. Осы жерде де алдыңғы қатардан көрінді. Ылғи еңбек үстінде жүру– тұлпар уақыты ауыздықтаумен бірдей- деген рас сөз. Нұрболат әр кез ізденіп қозғалыста жүреді. Менің оның осы жағын бағалаймын, әрі қызығамын.

Мен уақытыл келе мемлекеттік қызметті таңдадым. Халық өзінің бір бөлшегі, мемлекеттік қызметкерлерді кейде түсініп, кейде түсінбей жатады. Кеңседе солар не бітіріп жатыр дейсің- деп тоң пішіп, тек басқаша көз қараспен қарайды. Осы топ, ауылдық жиындарға да қатысуды ойламайды. Тек үйде, болмаса көшеде жүріп пікір айтады. Қоғамда орын алған олқылық пен кемшілікті жұрт мемлекеттік қызметкерлерден көруге әуес. Тіпті егініне мал түссе әлгі әкімшілік не бітіріп отыр қармай ма дейді. Әйтеуір тілге тиек бір себеп бар. Ол себепті тек біреуге артып қою, әркезде ең оңай тәсіл осы. Менің бұл жолға келгенімде, творчества адамның бұл жолға түскені қалай деп ойлағандарда біршама. Кейбірі оны бетіме де айтты. Бірақ жаңа тәуелсіз жас мемлекетімізге қызмет еткім келді. Нұрболат мемлекеттік қызметке кіргенімді онша қаламады.
Нұрболаттың бір қайтпас бірбеткейлігі бар . Кейде ол басқаларға ұқсамайтын өзгеше қылықтарымен ерекшеленеді. Тәуекелшіл дегеніне жетпей танбайтыны бар. Оның ашық мінезі тез тіл табыса кетеін кездері, қолы ашықтығымен де көрінеді. Кейде топты жарып айтатын шешендігі, көңілді бұрып әртістігі де бар. Жұрттың ықыласын өзіне аудара алады, жұрттың мысын да баса алады. Кейде қызбалығы да басым. «Құласаң нардан құла –деген принципті жақсы көретін адам болыпта көрінеді». Ұйымдастырушылық қабілетінен де көптеген басымдықтарға ие.
Саясаттың сайқал комбинациясынан тез бойын жинап өз жолымен жүруді ұйғарған Нұрболат басқа сайға түсіп кетті. Ол бірінші өз балаларына жақсы тәрбие берсем, осылардың білімге қолын жеткізсем – деген арманы, еш жаққа мойын бұрғызбады. 5-бірдей студентті қатар оқыту, әркімнің қолынан келмейтін іс. Бұл іс жігіттің жігітінің қолынан келетін шығар. Қазір ойласам, қиындығынан басым айналады. Бірақ бұл Нұрболаттың қолынан келді. Балаларының алдында, алып Алатаудай биікке көтерілді. Мен оның осы ерлегін бағалағым келеді. Осы жерде тағы бір айта кететін жай, басына ауыр ауыртпалық түскен Дәуренді өз отбасына қабылдап алғаны. Шешесі қайтыс болып кеткен, қоғамнан жылылық көрмей қалған баланы үйіне алды. Оған әкелік қамқорлығын көрсетіп, тәрбиелеп, дұрыс бағыт-бағдар берді. Бұл игі іс күн емес, бір ай емес, бүгінгі күнде қарап отырсақ көптеген жылдарға созылды. Сонда кезінде кейбір адамдар «-Әй бұл бір уақытша ғана-ғой,ертең ақ қуып шығады-дегенді айтып сәуегейсінген. Бірақ оңбай қателесіпті.Олар Имандылықтың ізгі ұрығының Нұрболаттың жүрегінде уақытша болмайтынын көрді. Қазірге кезде «-Заман емес адам бұзылды, қатыгезденіп кетті, мейірім азайды, бірін-бірі жейтін қасқыр заман болды»- деп қазақы пейілінен бас тарта бастаған кезінде, қазақтың бауырмал мейірімінің әлі бар екенін, әлі қазақ жүрегінде сақталынғанын Нұрболат пен Қайнаргүл іспен дәлелдеді. Бір адамның өмірін құтқарып қалу бүкіл адамзатты құтқарғаны- деген ежелгі тәмсілді ойласақ, бұл да өмірдегі үлкен ерлікке балар іс еді.Менің досымның осындай адами істері менің үлкен мақтаныш сезімімді шығарады.
Әрине Нұрболаттың осы биікке көтерілуіне бірден бір себепші – жұбайы Қайнаргүл.
Бөлтірік ақын атамыз айтқан екен:
Жақсы болса қатының- Қайын етсең ата ұлын
Арғымақ атқа мінгендей, көтерілер тақымың
Ең алдымен түзетер, үй ішінің тәртібін
Айналаңа жиылар ағайын-туған жақының
Сол секілді дананың алтынға беріп болама, Шаштарының әр талын
Жақсы болса алғаның, Үйіңе мейман келгенде
барды -жоқты білдірмей, Қызмет қылар томпаңдап
Қылығын бетер асырып, ерімен ойнар жайраңдап
Жақсы болса қатының, Артылады ақылың
Біліп қойғын ағайын, сол қатыннан туған ұл
Ел қорғайтын батырың, ел бастайтын көсемің
Сөз бастайтын шешенің,
Жақсы болса алғаның
Шұлығыңнан келмейді, мынау жалпақ жалғаның
Жақсы болса зайыбың, Еділ менен Жайығың
Жаман болса зайыбың, бетіңдегі айыбың.
Жеке Қызылбөрік ғана емес, күллі қазақтың рухани кенішінің алтын қорына енетін Атамыздың толғаулары қарап отырсаң – өмірден алған өміршең ойлар, сүбелі сөздер. Нұрболаттың көп ойларының іске асуына демеуші, тілеуші жан сөз жоқ Қайнаргүл еді. Көп әйелдер құсап, алдыға басқан қадамын қақпаламады, артқа тартқыштамады, дүние өресін өзінің тар қақпағымен өлшеп сүйреңдеп «ақыл» айтпады, аяғынан шалмады. Үйінде бір қонақ кетсе, екінші қонақ үздіксіз келіп жатады. Оған қабағын бір шытқан емес. Күле қарсы алып, шәйнегін отқа ала жүгіреді. Келген кісі тамағына емес, қабағына қарайды. Сыр ой түйеді. Үй иесі жақтырмаса келген кісі, кеткісі келеді. Екінші шақырса да барғысы келмейді. Бұл қонақжайлықтың ұлы заңдылығы. Осы істе Қайнаргүлдің қолы ашық, ниеті, қабағы ашық жан. Осы екі ізгі жүректен құрылған отбасы бүгінгі күнде балаларына үлгілі өнеге, саналы тәрбие беруде. Соның басында нардың жүгін, қайыспай көтеріп Нұрболат досым тұр.
Қазіргі уақытта тамырын тереңге жайған, бәйтеректей үлгі ала алатын отбасылардың бірі.

Болат Сәрсенбай,
Халықаралық Журналистер
Одағының мүшесі,
өлкетанушы.