Әжібай батыр

Қасиетіңнен айналыйық халық, ел үшін ересек ерлік пен ерен еңбек көрсеткен ұлдарының есімін де, ерлігін де ешқашан ұмытпаған, ел жадында аңыз, әңгіме, жауһар жыр тудырып есінде сақтаған. Оның жазу, сызу жоқ кездің өзінде ауызша ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп сақтай білген. Мұны елдіктің, ерліктің еңбектің құдіреті демегенде не дейміз?. Иә. Бұл құдіреттілік, сондықтан оған бәрін ұмыттырады дейтін уақыттың да шамасы жетпеген.
Дегенмен,- деп жазады жерлесіміз, тарих ғылымдарының докторы, академик Кеңес Нұрпейісұлы ағамыз,- шапқыншы жоңғарларды, ата жұрттан босатқанша қылышы белінен, найзасы тақымынан түспеген Бөлек, Байсейіт, Тауасар, Жоламан, Әжібай, Шағаман батырлардың ерлік істері тарих беттерінде көмескіленіп, белгілі тұлғалардың асасында қалғандай. Академик ағамыз бұл пікірін 1997 жылы жарық көрген «Ер Әжібай» атты жинақтың, жыр кітаптың алғысөзінде жазып қалдырған екен. Ал «Ер Әжібай» жырының авторы халық мұрасын жаңғыртушы, жинашы Әбзейіт Мәлікеұлы ел ауызында айтылып келген Әжібай батыр туралы аңыз әңгімелерді жинастырып, дастан етіп қайта жазып шыққан. Осындай ересен еңбегі үшін Әбзейіт жыршыға ел алғысынан басқа айтар әңгіме жоқ. Бірақ бұл дастанда Әжібай батыр туралы аңыздар мен әңгімелер толық қамтылған деп айта алмаймыз. Ерлігі аңызға айналған бартыр бабамыздың бұл дастанға кірмей қалған ел аузында жүрген әңгіме, аңыздарын іздестірсе әлі де мол екендігі сөзсіз. Бұл әрине, өзінше бір үлкен тақырыптың, зор мәселенің әңгімесі.
Жоғарыда аталған «Алғысөзде» академик ағамыз жырдағы кейіпкерлер мен оқиғалар, жер-су аттары тарихи шындықтан алшақ кетпейді. Жыршы өз бабасы Өтегенді қосқалы кейіпкер ретінде көрсетеді. Ал шығармадағы негізгі оқиға Әжібайдың маңында өрбиді. Бұл Ә.Мәлікеұлының ерекше тазалығын. Шынайылығын көрсетеді. «Ер Әжібайдың өзге тарихи жырлардан артықшылығы да осында», – деп атап көрсетеді. Ал мұндағы Өтегеннің аты алты алашқа белгілі Өтеген батыр екендігі жырдың салмағын да, Әжібай батыр салмағын да қомақтандыра түскенін байқау қиын емес. Әжібай батыр ол аңыз Өтеген батырмен талай қанды шайқастарды бірге өткізген адал дос, сенімді серіктес болған адам. Сондықтан да Өтеген батыр өзінің қызын қанды көйлек досы Әжібай батырға қалыңсыз бергендігі жырда да, ел аузындағы аңыздарда да атап айтылған. Міне, осы бір мысал-ақ Әжібай батырдың ерен ерлік ерліктері мен досқа адалдығын, шын мәнінде батырдың батыры екендігін айқын аңғартып тұрған жоқ па?
Әжібай батырдың ерен еңбектеріне куә болатын тағы бір мәселе – оның есімінің Албан тайпасының үлкен бір руының Қызылбөріктердің ұранына айналуы. Халық дәстүрінде жауға шапқанда, бәйгеге ат қосқанда сол рудың жасақтары, адамдары өздерінің арғы аталарындағы елге елеулі есімді ұран етеді. Мұндай құрмет пен қошемет анау мынау адамдарға көрсетіле бермейді. Ал Әжібай батыр есімі ел ұранына айналған.
Әжібай батырдың еліне елеулі, халқына қадірлі баһадыр батыр болғандығын дәлелдейтін тағы бр мысыл – 1992 жылы қасиетті Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауидің кешенді кесенесі кіретін Әзірет Сұлтан кесенесін жөндеу және қалпына келтіру кезінде кесене ішіне жерленген батыр, би бабаларымыздың сүйектері мен есімдері жазылған көпдеген құлыптастар шыққаны белгілі. Сол құлыптастарда жазылған құрметті есімдердің бірі Әжібай бабамыздікі болып шықты. Онда тайға таңба басқандай етіп, «мұнда Әжібай батыр жерленген» деген құлыптас табылды. Ал Түркістан қаласына, бұл қасиетті мекен, қастерлі кешенге тағы да ел дәстүрі, халық қағидасы бойынша ердің ері, бидің биі, ханның қанына ғана орын берілетіндігі ата тарихымыздан мәлім. Кең байтақ қазақ жерінің бір қиырындағы – Таутүрген маңында дүниеге келген Әжібай бабамыздың қасиетті Түркістан өлкесіне апарылып жерленуі оның батырлығына деген халық құрметінің қаншалықты мол болғандығын айқын аңғартып тұрған жоқ па?!
Әжібай батыр ерен ерлігімен ғана емес, елеулі еңбегімен де ел жадында сақталаған санаулы саңылақтардың бірі десек тағы да асыра айтқандық болмайды.
Тарихи дерек көздеріне үңілер болсақ, есімі еліне ұран болған Әжібай Найманбайұлы 1966-1777 жылдар аралығында өмір сүрген. Туған жері қазіргі Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Таутүрген ауылының маңы. Туған, қайтыс болған жылдарына көз жүгіртер болсақ, әрі тарихи деректер мен аңыз әңгіме, әфсаналар оның атақты Өтеген батырмен жастары шамалас, сыйлас, сырлас, қимас дос, достықтың арты сүйек үзілме құдалыққа ұласқандығын байқау қиын емес. Бұл айтқандарымызды Республика Ғылым академиясы орталық кітапханасы сирек қоры мен М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтына қарасты қолжазба орталығында сақталған мәліметтер растай түседі. Оның бәрін Әжібай батыр, Өтеген батыр өмірі мен ерлік істерін зерттеуші, жинастырушы ғылыми адамдар мен батырлар ұрпақтары іздеп тауып, қолданысқа енгізілген. Солардың қатарында жоғарыда аталған «Ер Әжібай» жыр дастанының авторы Әбзейіт Мәлікеұлы, екінші бір академик медицина ғылымдарының докторы «Казформация» акционерлік қоғамының президенті Кеңесбай Үшбайұлы (ол Әжібай батырдың тікелей ұрпағы) сынды ғалымдар бастаған, «Ер Әжібай» жырын кириллица қаріпіне көшіріп, оның түсініктемелерін жазған ауыз әдебиетінің зерттеушісі Тоқтар Әлібек, әдебиет зерттеушісі Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті журналистика факультетінің деканы Сағатбек Медеубекұлы, тағы басқа да үлкен жүректі азаматтардың есімдерін ерекше ықыласпен атауға болар еді. Міне, бұл мәселе де өзінші бір үлкен тақырып, айтулы әңгіменің өзегі болар дүниелер. Я, сонымен Әжібай батырдың ерлігіне, қаһармандығына жеткілікті мысалдар келтірілді деп ойлаймыз. Ал, енді оның ерен ерлігіне келер болсақ, ең алдымен ауызға оралатыны «Әжібай баба тоғаны». Бұл тоғанды Әжібай батыр өзі туып өскен Таутүрген өзенінен бастап Қаракемер, Сатай, Талдыбұлақ ауылдарына дейін өзі бас болып қазғызып, осы өңірлерге егін, бау-бақша өсіруге қолайлы жағдайлар жасаған. Бұл тоған аталған өңірде тұратын халықтың егін шаруашылығымен, отырықшылықпен айналысуына мүмкіндік туғызып, ашаршылықта азық болып жердің нәрін кіргізген. Батыр баба тоғаны күні бүгінге дейін сол өңірдің елі үшін шаруашылық көзі, қайнар бұлағы болып қызмет етіп келе жатқандығын ерекше атап айтқымыз келеді. Кейінгі жылдары бұл тоғанды бәленшекең бастап, түгеншекең қостап қазғызған деген әңгімелер де айтылып жүргенін жасыруға болмайды. Мұның өзі Батыр баба атына ғана емес, жалпы өлке тарихына, тіпті әріден тартып айтсақ, халық тарихына жасалынған қиянат деп түсінгеніміз дұрыс. Жоғарыда айтқанымыздай, ерен ерлігі мен ересен еңбегінің нәтижесінде ел есінде сақталған батыр бабамыз Әжібайдың есімін ұлықтау ісі еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жарасымды жалғасын тауып, одан әрі жандана түсті. Соның алғашқы айтулы шаруасы ретінде 1995-2000 жылдары Еңбекшіқазақ ауданының Асысаға ауылында сәулетті мешіт үйі салынып, халық игілігіне бергендігін атап айтқымыз келеді. Батыр баба Әжібай есімін иеленген осынау құдай үйі бүгін де сол өңірдегі бүкіл елді имандылыққа шақырып, ұрпақ тәрбиесіне қалтықсыз қызмет етуде. Жоғарыда есімдері аталған ғалымдар бас болып, халық қолдаған баба ұрпақтары белсене атсалысқан тағы бір игі шара – Түркістан қаласындағы Әжібай баба сүйегінің кіші Ақсарайға, Әзірет Сұлтан кесенесіне арулап қайта жерленуі. Қайта жерлеу рәсімінде бозбие сойылып, баба ұрпағы- Кеңесбай Үшбайұлы ағамыздың тікелей қолдауымен ас берілді, Құран бағышталды. Атамыздың есімі екінші астана Алматы қаласындағы бір көшеге, өлкені, бүкіл қазақ жерін жоңғар шапқыншылығынан азат етуге белсене ат салысқан Әжібай батыр Найманбайұлының есімі берілді.
Әжібай баба есімі мен жарқын бейнесін ел есінде мәңгі қалдырудың игі бір шарасын оның ұрпақтарының бірі ұстаз, суретші Қуандық Жігітекұлы Карбузов өз еңбегімен жасап келеді. Ел ауызындағы аңызға, «Ер Әжібай» дастанына, жоғарыда аталған тарихи деректер мен дәйектерге сүйенсек зерттеу, зерделеу арқылы ой елегінен өткізген, суретшінің ұшқыр қиялымен көркемдеп жасаған оның «Әжібай батыр» атты портреті көпшілік көңілінен шықты. 2012 жылы «Шапағат нұр» журналының 12 санында осы портретпен көркемделген мақала жарияланды, ал 2018 жылы суретшілер одағының залында өткен көрмеде оның осы портреті көпшілік назарына ұсынылып, лайықты бағасын алды.
Туған жер мен туған халқының тұтастығы, тәуелсіздігі, азаттығы жолында жанын да, қанында аямай, азулы жауымен арыстанша алысқан Батыр (әдейі бас әріптермен жазып отырмыз) бабаларымыздың қатары осылайша тағы бір адаммен толыға түсті. Я, халық барда ол үшін күрескен халық батырларының аты ешқашан ұмытылмайды. Бұл қатар әлі де толыға түсетіні де түсінікті. Өйткені қазақта батыр көп. Олардың көп болатын да жөні бар. Өйткені қазақтай азапты көп көрген халық жер бетінде аз шығар. Ендеше, ондай халықтың батыры неге көп болмасын. Бұл заңдылық қой. Ал халық барда оның Ер Әжібай сынды ұлыларының есімі мәңгі жасай береді. Мұқағалиша айтқанда «Халық өзін ұмытпаса, ондай ерелерін де ұмытпайды», жадында мәңгі сақтай береді.

Келеке Құсайын,
Қазақстан журналистер одағы сыйлығының лауреаты,
ардагер журналист.