Құрметті ағайындар, туыстар, жерлестер! Ауданымыздың құралғанына 90 жыл толып отыр екен. Бұл – қуанышты мереке, үлкен той. Тойларыңыз құтты болсын!
Аудан әкімі – Талғат Байеділов ініміз: – Аға, «сырт көз сыншы» деген. Қанша дегенмен Сіз сырт көзсіз ғой. Ауданымыздың сыртқы-ішкі жағдайына сіз сырт көзбен бір қарап көріңізші. Көзіңізге не ілінер екен? – еген соң, алдарыңызға шығып тұрмын.
Әрине, 90 жыл аз уақыт емес. Ауданымыздың 90 жылдық табыстары мен жетістіктерін 20-25 минутқа сыйғызу оңай бола қоймас. Әйткенмен мүмкіндігінше осы уақыт аралығына сыйғызуға тырысып бағайын.
Өздеріңіз білесіздер, ауданымыздың іргесі 1928 жылы қаланған. Алғашқы жылдары ол Қарқара ауданы деп аталып, құрамына қазіргі Кеген, Нарынқол аудандарының аумағы кірді.1930 жылы ауданымыз Кеген ауданы болып қайта құралып, бұрынғы аумағының үстіне қазіргі Ұйғыр ауданының біраз жері қосылды да, аудан орталығы Қырғызсай (Подгорное) болып бекітілді. Бір жылдан кейін, яғни 1931 жылдың 21 мамырында аудан орталығы Құмтекейге көшірілді. 1933 жылы орталық Кеген қыстағына ауыстырылды (Аудан басшысы – Ораз Жандосов).
1936 жылы ауданның құрамынан Нарынқол, Ұйғар аудандары бөлініп шығып, Кеген ауданы өз алдына жеке шаңғарақ көтерді. 1962 жылы Кеген мен Нарынқол қайта қосылып, Кеген ауданы болып аталды да, олар 1966 жылға дейін бірге тіршілік етті (Басшы – Ақбаев Әбдіғани). 1966 жылы Нарынқол ауданы қайта бөлініп шықты (Бұл кездегі Кеген ауданының басшылары – Нұрғазиев Үмбетжан, Серкебаев Сәдуақас, Мыңбаев Зиядин, Данышпанов Бексырға, Ұлдарбеков Босатқан). 1997 ж. Кеген, Нарынқол аудандары тағы қосылып, аудан Райынбек ауданы болып аталынды. Орталығы – Кеген қыстағы болып қалды.
Егемендік алғаннан кейінгі қиын да қысталаң кезеңдерде аудан басшысы қызметін Ы.Бектұрсынов (1992-1998), Б.Баймұқанов (1998-1999), Б.Сабаншиев (1999-2002), Б.Нұрғожаев (2002-2006), М.Демеуов (2006), К.Күдер (2006-2008), А.Айтжанов (2008-2011), Қ.Медеуов (2011-2014), Ж.Тәжиев (2015-2018) секілді атпал азаматтар атқарды. 2019 ж. екі аудан қайта бөлінді де, аудан әкімі болып – Т.Байеділов сайланды.
Аттары аталған осы басшылардың қай-қайсысы болса да ауданымыздың экономикалық, әлеуметтік жағдайларын көтеруге шама-шарықтары келгенше өз үлестерін қосты. Тек бұлар ғана емес, аудан еңбекшілерінің барлығы да түрлі қиыншылықтарға қарамастан жан аямай еңбек етті. Соның нәтіжесінде ауданымыздан еңбегімен еленген еңбек ерлері көптеп шықты.
Ауданымыздың 90 жылдық тойында олардың аттарын атамай кетсек, күнә болар. Кеген ауданы аймағында туып-өскен, еңбек еткен Алтын жұлдызды Даңқ орденінің иелері, Социалистік Еңбек Ерлері: Жолсейіт Молдасанов, Молдақын Мүсірәлиев, Ыбырайым Қалдыбаев, Ыдырыс Әбдіғұлов, Іңкәрбек Жұмағұлов, Қасен Жүнісов; Еңбек Ерлері: Байбарақов Жақсылық, Жарқынбасов Мұқа, Қалмақбаев Сусынбай, Қорғасбаев Сейдахмет, Қорғанбаев Жұмақан, Төлебаев Құрманәлі; Ленин орденінің иегерлері: Халықов Бөкенбай, Қарашов Күркебай, Әбіт Жұрқабайұлы, Қыдырова Әлихан, Серкебаева Несіпхан, Смағұлов Мұқанәлі, Сығаев Ыдырыс, Қожашев Жартыбай, Жәңгіров Қаупен, Мекебаев Әкімбай, Сәуелеев Қадыр т.б. Осы қатарда КСРО Мемлкеттік сыйлығының лауреаттары Жамал Манапбаева мен Төленді Қайыповтардың есімдерін де атай кеткеніміз абзал болар.
Ауданымызда аттарын ардақтайтын бұлар сияқты асылдарымыз аз емес. Олар: қоғам қайраткерлері – Нұрбапа Өмірзақов, Ыдырыс Көшкінов, Айтжан Түркебаев, Әубәкір Жүнісов, Үркінбай Дінәсілов, Майлы Орманов, Мырқасым Серікбаев, Дәулет Серікбаев, Сәрсенбай Бейсембетұлы, Дәмен Дінәсілов, Әріпбай Алыбаев, Молдан Әлдербаев, Заманбек Нұрқаділов, Қастай Ұлтарақов; акадмиктер – Ақай Нүсіпбеков, Кеңес Нұрпейісов, т.б.
Кеген ауданында туып-өсіп, халық арасына аттары кең жайылған, мақтаныш етуге тұрарлық бұлардан басқа да толып жатқан азаматтарымыз бар. Олардың бәрінің аттарын атап, түгендеп шығу бұл жерде мүмкін емес. Сондықтан ол азаматтардың тек мамандықтары мен айналысқан кәсіптерін атап өтіп, тұсына ол адамдардың санын ғана көрсетейін. Олар: Аудандық мәслихат мүшелері – 15, халық қалаулылары – 10, әкімшілікте істейтін қызметкерлер – 22, ғалымдар – 30, ұстаздар, генаралдар – 4, жазушылар – 11, ақындар – 6, әртістер – 7, суретшілер – 2, сәулетшілер – 3, мүсіншілер – 1, әншілер – 3, күйшілер – 4, мекеме басшылары – 17 және ел ағалары – 25, т.б.
Соңғы 10 жыл көлеміндегі ауданымыздың жетістіктері туралы жалпылай айтсам, осы мерзімде ауданымыз бойынша ауқымды-ауқымды игілікті істер көп істелді. Егіннің көлемі бірте-бірте ұлғайып келеді. Мал саны көбейуде. Әсіресе жылқы мен қой-ешкінің саны артқаны байқалады. Асыл тұқымды мал басының үлесі де көбейе түскен. Ет пен сүт өндіру ісі бұрынғыдан әлдеқайда ұлғайған.
Бұлар – «Арқар-миронос қойының отаны – Кеген» ауданының жетістіктері ғана емес, сонымен бірге, оның экономикасының да көтерілгендігінің көрсеткіштері.
Ауданымыздың экономикасының өсуімен бірге халқымыздың тұрмыс-тіршіліктері мен әл-ауқаттары да жылдан-жылға жақсарып келеді. Сәнді, салтанатты құрылыстар біршама бой көтерді. Ауыл-ауылдардың араларына жол салынды. Көшелеріне асфальт төселінді. Су құбырлары жүргізіліп, мәдениет ошақтары мен денсаулық сақтау мекемелері ұйымдастырылды. Ескі мектептер, ғимараттар күрделі жөндеуден өткізіліп, төңіректері абаттандырылды. Осылардың нәтижесі болу керек, бір кездердегі әртүрлі ауыртпалықтарға шыдай алмай қала жаққа көшіп кеткен туыстарымыз қайтадан ата мекендеріне оралып жатыр.
Әр кез мақтанышпен айтуымызға болады: Біздің жеріміз – табиғаты тамылжып тұрған сұлу да әсем таулы өлке. Ауданымыз Күңгей Алатауының қойнауна орналасқан. Бұл өлке қол бастаған батырлар мен сөз бастаған шешендердің, ел тізгінін қолына ұстаған мемлекет қайраткерлері мен еңбектерімен еленген колхозшылардың, ұлағатты ұстаздар мен өнер қуған таланттардың мекені. Бір журналист: «Кегеннің таза ауасы мен мөлдір суын бір татқан адам оған қайта оралмай қоймайды» – деп жазыпты. Осы сөзде шындық бар.
Халқымыздың «әбілхаят суы» туралы аңызы естеріңізде болар. Сол аңыз бойынша, әбілхаят суы – мәңгілік өмір суы. Оны ішкен адам мәңгі өмір сүреді екен… Баласы бірнеше жыл бойы ел аралап, көптеген қиындықтарды жеңіп, бір құмыра әбілхаят суын тауып әкеліп, ауырып жатқан әкесіне берсе, ол кісі: «Елдің бәрі 100-ге жетер-жетпес о дүниелік болып жатқанда жалғыз өзімнің мәңгі өмір сүргенімнің не қажеті бар, оның несі қызық»?! – деп, әлгі суды ішпей, айналасына шашып жіберіпті. Сол су шашылған жерге мәңгі жасыл жапырақты шыршалар мен аршалар, шалғын шөптер өсіпті.
Біздің ауданымыз – әбілхаят суы шашылған құтты мекен!
Қазақстанымыздың кейбір обылыстары мен аудандарында тұратын қандастарымыз ауызсу мен таза ауаға, таза өнімге тапшы екендігін өздеріңіз естіп, біліп жүрсіздер. Құдайға шүкір, біздің жеріміз мұндай құндылықтарға аса бай. Ірі қалалардағы сыяқты арамызда ағзасы кемшін туып жатқан сәбилер жоқтың қасы. Бұл сол таза ауа мен таза судың, сұлу табиғаттың құдіреті екендігі даусыз.
Әрине, бір ауданның екіге бөлініп, екі аудан болып жатуы, бұл – әрі қуаныш, әрі кейбір мәселелерге келгенде қолбайлау. Мұндай жағдайда ауданымызға қажетті бір нәрселер аздық етіп жатса, екінші бір нірселер жетпей жатуы мүмкін. Бұлар уақытша нәрселер. Бірте-бірте бәрі де өз орындарына келеді.
Халқымыз бұдан да қиын кезеңдерді басынан кешірген. Абылай аспас, биік-биік асулардан өткен. Келмеске кеткен тарихи оқиғаларды естеріңізге түсіріп көріңіздерші: Албан көтерілісі. Жазалаушы отрядтардың шығуы. Олардың халықты қырып-жоюы. Төңкеріс. Қызылдар мен ақтардың жаға жыртысы. Байларды тәркілеу. Өздерін де, отбастарын да Итжеккенге айдау. Орташалардың малдарын тартып алып, үкіметке өткізу. Қалған бірлі-екілі малдарды жиып алып, колхоздастыру. Осы әрекеттердің салдарынан халықтың ашаршылыққа ұшырауы. Жан сақтау үшін туған жерін тастап, басқа жерге, бөтен елге босып кетуі. Халық жауларын іздестіру. Оларды соттау, ату, асу. Бұлар аздай, орыс-герман соғысының басталуы. Аштық, жоқшылық, тапшылық, жалаңаштық, жетіспеушіліктердің одан әрі асқына түсуі, т.б. Қойшы, қаншама аяулы ұлдарымыз бен арыстай азаматтарымыздан мезгілсіз айрылдық. Қаншама адамның көз жасы төгілді.
Осыншама қиыншылықтар мен азаптарға қарамай сол кезеңдердегі аудан басшылары мен колхозшылар жатпай-тұрмай, күндіз-түні еңбек етті. Барлық ауыртпалықтар мен қиыншылықтарды мойындарымен көтерді. Халқымыз азды, тозды, шаршады. Бірақ бәріне көнді, бәріне төзді, шыдады. Алайда адамдарымыздың сақтары сынған жоқ, рухтарын жоғалтпады. Ақыр соңы егемендікке қол жеткізіп, тәуелсіздікке ие болдық. Өз еркіміз өз қолымызға тиді.
Ендігі кезең – Егемендік кезеңі. Өсу мен өркендеу, жаңғыру мен жаңару, толығу мен кемелдену кезеңі. Бұл кезеңді табысты өткізу үшін аудан азаматтарының барлығынан ерен еңбек пен ерліктің үлгісін көрсетуді қажет етеді. Жоғарыда айтылған қиыншылықтарға мойымаған біздің халқымыздың мұндай игілікті істерді де ойдағыдай атқарып шығатынына өзім имандай сенемін.
Дамытуды қажет ететін салалардың бастылары – өздеріңіз жақсы білетін, ата-бабаларымыздың ата кәсібі мал шаруашылығы мен егін шаруашылығын дамыту. Әсіресе ет, сүт бағытындағы малдардың санын ұлғайту. Алынған өнімдерді ішкі-сыртқы саудаға түсіріп, пайда табу.
Қайталап айтайын, біздің жеріміз – адам жанының рахаты үшін, мал үшін жаратылған жер. Экологиясы, суы, ауасы күмістей таза, алтындай қымбат. Біз бұл байлықтарымызды жөнді бағалап жүрген жоқпыз. Әсіресе ауаның, судың қадір-қасиеттеріне жете мән бермейміз. Адам тамақ ішпесе – 3 жетіге, су ішпесе – 3 күнге, ал ауасыз – 3 минутқа ғана шыдайды екен. Қала маңындағы мал бордақылап, етін сататындардың етінің өтуі барған сайын қиындап барады. Себебі елдің, жұрттың бәрі ауылдан келгенэкологиялық таза табиғи өнімдерді алғысы келеді.
Осы мақсатта ауылды жерлерде шаруа қожалықтарының санын, сапасын арттыру мен ауыл шаруашылығы кооперативтерін құрудың маңызы аса зор деп білемін. Соларды дамыту арқылы халықтың әл-ауқаты артатындығы, тұрмыс сапасының жақсаратындығы сөзсіз. Бір кездердегі «Қарқараның картобы-ай» деген сөзді естеріңізге түсіріп көріңіздерші.
ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтің «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» атты жолдауымен өздеріңіз таныс- сыздар. Онда еліміздің алдында тұрған ауқымды міндеттер нақтыланып тұрып көрсетілген. Солардың ішіндегі біздің аудан үшін бастысы – аса шағын, шағын және орташа бизнесті дамыту мәселесі. «Бизнесті дамыту – ауылды дамытудың берік негізі» екендігі жолдауда асты сызылып тұрып айтылған. Шындығында да, бизнесті дамыту – ауданымызды экономикалық, әлеуметтік жағын жақсартудың бірден-бір көзі. Ендігі жердегі істелетін істер де, атқарылатын жұмыстар да сол мақсатқа жетудің жолдарын қарастыруға келіп тіреледі.
«Біздің ауданымыз табиғат байлықтары мен тарихи құндылықтарға бай» дегенді жоғарыда аттық. Бір ғана Мойнақ су электір стансиясының өзі неге тұрады?! Болмаса, Шарын шатқалын алыңыз. «Қызғылт қамалдар аңғары» атанған бұл шатқалдың Солтүстік Америкадағы Колорада коньонынан еш кемдігі жоқ. Екеуінің табиғаты ұқсас, ландышафтық бейнесі бірдей. Рас, көлемі жағынан біздің Шарын Колорадаға қарағанда шағындау. Соған қарамастан Шарын шатқалы таңғажайып сұлу, әсем, көркем. Сол сұлу табиғатты көру үшін жан-жақтан, шетелден іздеп келушілердің саны жыртылып айырылады.
Көлсай көлдері мен Қайыңды көлдерінің аты ел арасына кең жайылған. Бұл көлдерге де келушілердің саны, әсіресе асфальт жол салынып біткелі бері, шарықтап тұр. Көл жағасында болушылардың айтуларына қарағанда жаз айларының бір ғана сенбі-жексенбі күндерінің өзінде оған 2 мыңдай қонақ келеді екен. Осы тұрғыдан алғанда біздің ауданымыз үшін «Көлсай көлдері ұлттық табиғи паркінің» алатын орны ерекше екендігін айырықша атап өтуіміз керек (директоры – Әміржан Малыбеков).
Экономикамызды дамытудың тағы бір саласы – туризм. Бұл да басты назарда болатын нәрсе. Жақсы ұйымдастырылған туризмдері арқылы шаш етектен байып жатқан елдер аз емес. Жоғарыда саналып өткен нысандар – туризмді дамытуға негіз болатын объектілер. Ауданымызда не көп, ат көп. Ендеше, ат туризмін де неге ұйымдастырмасқа?!
Қазіргі заман Үкіметке алақан жайып отыратын заман емес. Үкімет өздеріңізсіздер. Өзгеге емес, өзіңе сен. Өзіңнің қолыңнан не келеді, шамаң неге жетеді? Сол істі өзіңнің бизнесіңе айналдыр. Солай етсең, өзің директорсың, өзің бухгалтерсің, өзің шоферсің. Бір сөзбен айтқанда өзің би, өзің қожасың.
Бизнестің көзін тапсаң, біріншіден, өзіңді өзің тұрақты жұмыспен қамтамасыз етесің. Екіншіден, өзіңнің бала-шағаң мен туған-туыстарыңа, жерлестеріңе жұмыс тауып бересің. Үшіншіден, өзіңнің де, халқыңның да тұрмысы жақсарады. Төртіншіден, Үкіметке өткізген салық түсімі көбейіп, еліміздің де келбеті ажарлана түседі.
Қайталап айтайын, өте шағын, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуынсыз – ауданымыздың экономикалық өсімінің болуы мүмкін емес. Кәсіпкерлікті, туризмді дамытқан үстіне дамыта түссек, ауданымыздың тасы өрге домалайтыны анық. Өйткені кәсібі көп ауылдың – нәсібі де мол болады.
Туристерге нысан болып жүрген аталған көлдердің қатарына Тұйықтағы көмір кенін, ауданымыздағы басқа да толып жатқан табиғи ескерткіштерді, атап айтқанда: «Ереуіл төбе», «Қызыл қала» (Шығу), «Кеген жазуы», «Жалаулы алтыны», «Таңбалы тастарды», тағы басқаларды қосыңыз.
«Қызыл қала» демекші, біздің заманымыздан бұрынғы 2-ші ғасырдан бастап белгілі болған Үйсін мемлекетінің астанасы – Қызыл қала осы өзіміздің Кегеннің іргесінде жатыр. Шіркін, құм астында жатқан ежелгі қаланы құмнан аршып, археологиялық қазба жұмыстарын жүргізсе ғой, еліміздің, жеріміздің тарихына қатысты қаншама көне мұрағаттарға, тарихи артефактілерге қол жеткізген болар едік.
«Дипломмен ауылға» бағдарламасын неге ұтымды пайдаланып, университеттерде оқып жүрген ауданымыздың білікті жастарын ауылға неге тартпасқа! Жағдайлар жасап, неге олардың білімін, күшін, қайратын ауданымыздың игілігі үшін пайдаланбасқа!
Өз нәсібімізден өзіміз құр қалып жатқан әттегенайларымыз да жоқ емес, бар. Мәселен, ауданымыздағы орман шаруашылығы қызметкерлері бір кезде Үлкен Жлаңашта балашық қарағайларды өсіріп, оның көшеттерін сатып, пайда табатын еді. Қазір ол шаруашылықтың жері қаңырап бос жатыр. Өсірген қарағайлары қартайып кеткен. Неге сол шаруашылықты жандандырмасқа! (Қарағай егіп, ауласын көріктендіре алмай жүрген адамдар қаншама?!).
Туған жерін, өскен елін жақсы көрмейтін, онымен мақтанбайтын адам жоқ. Бәріміз де туған жерімізді жақсы көреміз, бәріміз де туған елімізбен мақтанамыз. Бірақ: «Мен туған жерімді, елімді жақсы көремін» деген сөз – құрғақ сөз. Құрғақ қасық ауыз жыртады. Әрбір адам туған жеріне, еліне бүйрегін бұрып, шамасына қарай қол ұшын беруге тиісті емес пе?!
Орыс халқының ұлы жазушысы А.П. Чеховты білмейтін адам жоқ шығар. Ол 20 том кітап жазған жазушы, әрі дәрігер. Өзі туған Таганрог қаласына кезінде ол өз қаржысына тасжол, мектеп, кітапхана салдырып берген. Өзінің жазған кітаптарынан басқа 70 жазушының 320 томын сыйға тартқан. «Орысты орыс еткен – Петр Первый» деп, оған ескерткіш орнату үшін Парижге барып, атақты мүсіншіні іздеп тауып, соған Бірінші Петрдің мүсінін құйдырады. Азаптанып жүріп, оны Парижден Санк-Петербургке, одан Таганрогқа жеткізіп, орналастарады. Бұл аздай сол қаланың айналасындағы 25 деревнядағы тырысқақ ауруымен ауырған адамдарды тегін емдейді. Туған қаласы Таганрогқа өз қолымен бау-бақша, ағаш егіп, маңайды орманға айналдырады.
Осы жерде «Қайдасыңдар, біздің Кеген ауданының Чеховтары?!» – дегім келеді. Ауыл гүлденсе, бәрімі де гүлденбес пе едік!
90 жылдық ұлы тойдың үстінде ауданымызда бұрынды-соңды басшылық қызметтер атқарып, елінің қамын ойлап, жоғын жоқтап, сөзін сөйлеп, мүдделерін қорғаған зиялы азаматтарға, өз еңбектерімен ауданымыздың дамуына қомақты үлес қосқан ауыл еңбеккерлері мен кәсіпкерлерге осы жерде халық атынан рахмет айтқанды жөн көріп отырмын.
Ауданымыздың дамып, осы деңгейге көтерілуіне, сөз жоқ, өз елі, өз жерінде еңбек еткен еңбеккерлеріміз ғана емес, сонымен бірге, жоғарыда айттық, ауданымызда басшылық қызметтер атқарған азаматтарымыздың да қосқан үлестері орасан зор. Сөз болып отырған азаматтардың көбін өздеріңіз де жақсы білесіздер. Бұл жерде олардың аты-жөндерін түгел тізіп жатудың қажеті бола қоймас деп ойлаймын. Оның үстіне бұған дейін өткен мерейтойларда олардың қосқан үлестері үнемі айтылып келді. Сол азаматтардың барлығына және осында отырған тойшы қауымның күллісіне тағы да рахмет, ағайындар! Қол жеткізген жетістіктеріміздің бәрі сіздердің арқаларыңыз.
Ел болып ұйыспасақ, аудан болып тұтаспасақ, көксеген арман-мұраттарымызға жете алмасымыз айдан анық. Олай етпесек, белгіленген межелі деңгейге көтеріле алмаймыз. «Көп болып көтерген жүк жеңіл», – дейді халқымыз. Көп болып, ауданымызға, ауылымызға қажетті нәрселердің бәрін өзіміз жасап алмасақ, керекті өнімдерді өзіміз өз қолымызбен өндіріп алмасақ, оларды бізге ешкім сырттан әкеліп бермейді.
Ендеше, халқымыздың мұң-мұқтажымен санасатын, ой-пікірлеріне құлақ асатын, қашан көрсең де халықтың ортасында жүретін, не істесе де халықпен ақылдасып, кеңесіп істейтін, әкімнің, әкимат қызметкерлерінің беделдері арта берсін! Әкіммен бір командада қолтықтасып бірге қызмет атқарып жүрген, үлкеннің де, кішінің де тілін таба білетін, білікті бас мамандарымыз абыройлы болсын! Осы өңірде мекен етіп жүрген баршамыздың қуаныштарымыз бен жетістіктеріміз мол болсын! Тәуелсіз мемлекетіміздің мерейі үстем, мәртебесі биік болсын! Халқымыз аман болсын!
Тыңдағандарыңызға рахмет!
Байынқол Қалиұлы – Филология ғылымдарының докторы, профессор. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Академик. Бұрынғы Райынбек, қазіргі Кеген ауданының құрметті азаматы.
