Кеген атауы қайдан шыққан
Туған жеріміздің тарихы терең, көне мұраларға да өте бай. Көне түркі жазбалары жазылған оннан астам жазбалар табылды, балбалтастар, петроглифтер, Үйсін қорғандары, Құмтекей астындағы көне Шығу қаласы, Көне Құяс, Көне Барсыған қалалары, Шелек өзені бойында жатқан Шағатай ханның бейіті секілді т.б. тарихи орындарды тізбелеуге болады Ұлы күнби Елжаудың б.з.б 150 жылдары құрған Үйсін мемлекетінің орталығы болғанының өзі оған дәлел болады.
Көпшілікпен көкейінде жүрген келелі сұрақтың бірі – Кеген атауының қайдан шыққаны.
Табиғаты қатал, бірақ жүрекке жылы ауылды, осы ауылдың перзенті ақын Алмат Исаділ былай деп тебіренеді.
Жақсылыққа жаныңды көгендеген
Керемет қой қашанда Кеген деген
Кегенімнің ерекше көркемдігін
Жырлай алмас еш ақын өлеңменен
Қарсы алдыңнан соқса да жел бораны
Жел-бораны дертіңе ем болады
Әр тасыңда тарихтың таңбасы бар
Өткен күннің өрнегі , ғажайыбы.
Кегеннің атауы Геген деген қалмақ сөзінен шыққан атау. Мағанасы ең үлкен дін басы, ламадан кейінгі дін басы лауазымы. «Кеген жерінде Будда әулиесі Нойн-Гомба өмір сүрген. Оның діни лауазымы геген, /ламалардың дінбасысы/ болған. Осы геген атауы кейін Кеген деген атауда қалды.» /Г.Конкашбаев «Географические название монголского прайсхождениея. Известия АН. КазССР . серия вып. 1/11/ 1959 г. 92 бет/
Осы жерде мекендеген геген деген тайшы, ауқатты қалмақ, өзі ат жүгіртіп, құс салатын, тазымен аң аулайтын саяткерлігі де бар екен. Ауға арнайы мінетін жүйрік қара айғыры, атағы шыққан қара тазысы болыпты. Қалмақ басқа уақытта жұрт көзінен тасалап жасырын ұстап, екеуін екі киіз үйге бағып, күтеді. Қара тазыға деген етті шаңырақтан іліп қойып, күніне бір сүйем көтеріп отырады. Сонда қандай биікте болмасын, ит қарғып барып етті алып жеп жаттығады. Атақты тазысын ақбөкен, қарақұйрық, түлкі, қасқырға салады. Суық күзде қасқыр үйірге түскен кезде аңға шығады. Алдынан ылыққан топты қасқыр кезігеді. Қасқырларды қара тазы жұлдыздай ағып жалғыз қуып кетеді. Артынан айқайлап адамдар қуады. Осы қиқу айғайдан аты омақаса құлап Геген аттан жығылады. Бетін қар басқан шұңқырға құлап атының мойны үзіліп өлген екен. Қасындағылардан ит қайда, енді сол аман болса екен деп бөлек атқа мініп иттің ізімен іздеп шығады. Жол-жөнекей үш қасқырдың өлігін көреді. Төртінші болып аппақ қарда қанға боялып шала – жансар тазы жатады. Топты қасқыр талап кеткені іздерінен көрініп тұр. Қалмақ қатты күйініп, үйінен шықпай бір ай бойы аза тұтып жатып қалады.
–Қара тазы – үйімнің ырысы, Қара айғыр малымның ырысы еді. Енді екеуінен де айырылдым. Бізден бақ тайып, қызыр қашты. Енді оңалмаймыз. Оның үстіне жаман түс көрдім. Бізге тықыр таянды. Есіміз ауды, қаңғырып жолға шықтық. Барарымыз желге бағынды, қонарымыз сайда қалды. Көп шығынға ұшырадық. Көшке дайындалайық – деп болжам жасапты. Айтқан болжамы айна қатесіз шығып, Райымбек бастаған қазақ жауынгерлерінің екпінімен, қалмақтар тентіреп жерді босатып, босып кетті.
Сапақұлы Мазақтың өлеңі
Қалмақтың молдасы еді Геген деген
Қарқара Құмтекейді мекендеген
Қалмақтар жер мен суға зорлық жасап
Басталды қанды соғыс Сарытекшеден
Қазақ қалмақ жиналып екі топқа
Ерегіс сөресіне ту тігілген
Екі жақтан төрт адам төреші боп
Зұлымдық, қараулыққа жол бермеген…. Осы өлеңде Гегеннің қызы Тұғылмен жекпе жекке «Қарақұл» деп ұрандап Асыл деген Албан Айттың қызы шығады. Шайқаста жолы болып Тұғылды мерт етеді. Осы жер Қызтекше аталып қалған екен.
Геген Нойн Гамбада осы соғыста яғни 1755 жылы Албанның батыры Қатпатөлектен жекпе- жекке шығып, ажал құшады. 1674 жылы жоңғарлар Жаркентті басып алғаны туралы дерек бар. Орыс зерттеушісі Л. Бородовский жазбасында 1670 жылдары Жаркент шахарын, 1686 жылдары Тянь-шань қырғыздарын жаулап алды деп жазады. Сонда 1670-1686 жылдарының ортасында біздің Кеген өңіріне келіп қалмақтар қоныстанған.
Арада 75-77 жыл өткеннен кейін 1751 жылы Райымбек батыр өзі елші болып келіп, қалмақтың тайшысы Ағанаспен келісімге келеді. Ағанас Шарын өзені бойындағы Ақтоғай деген жерде 10 шақты киіз үй тігіп елшілерді күтеді. Сол жердегі келісім бойынша қалмақтарға, ата қонысты 3 жыл ішінде босатып бересіңдер деген талап қойылып, уақыт мерзімі белгіленеді. Қалмақтар осы мерзімде уақыты келсе де босата қоймаған соң 1754 жылы Райымбек батыр бастаған қазақ сарбаздары Кеген өңіріндегі қалмақтарды шабады. Қалмақтардың талқанын шығарып, ежелгі Үйсіннің ата-мекенін жаудан азат етті.
Тағдырдың қисынсыздығы басқыншы жоңғар Геген атынан білдей аудан, аудандағы ең үлкен елді мекен аталады. Ал ел үшін атқа қонып, ел қорғаған, өмірін аттың қомында өткізіп, ауыздықпен су ішіп, етігімен су кешкен, осы гегенді жекпе – жекте жеңіп, ел абыройын асырған Қатпатөлек батыр Кегеннің аяққы жағында жарқабақта елеусіз бейтте жатыр. Қатпатөлекті жекпе-жекте жеңе алмаған соң, қалмақтар кек қуып, жансыздар арқылы үзеңгіге у жағып, мерт еткен. Осыдан 3 жылдай бұрын Әжібай қорының демеушілігімен жатқан жері қоршалып, тас тақта қойылды. Бірақ аудан жұртшылығының көбі, әлі де білмейді. Шерханша айтқанда «бір кем дүние» болып тұр.
Буд дінінің гегені Нойн Гамбаның мінәжат орны Кеген өзенінің бойында Ақтастыға жақын жерде сақталынып қалған.
Ақтастыдағы тастағы жазбаларды алғаш байқап, суретке түсірген Нұрболат құрдасым еді. Түсірілген суреттерді маған жібергенде біраз айран – асыр күй кештім. Тастағы жазулар археологиялық ескерткіш болып табылады. Бейнелердің жасалу уақыты 1670-1755 жылдары Кеген жеріне жоңғарлардың қоныс аударуы мен шапқыншылықтарының нәтижесінде қалған будда жазбасы. Жазба туралы кеңінен тарата айтсақ.
Буддизмнің ежелгі бастауы -Үндістан. Бұл дін Қытай еліне Қаңлының буддистері арқылы келгенін қытайдың көне жазбаларында жазған. /«Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері» Алматы Өнер баспасы 1-2 томдары 2006 жыл.
Үндістаннан Бактрия хандығы (онда будда негізгі дін болған) және көрші елдермен қатынас арқылы Қаңлы қағанатына да тараған . Зерттеушілердің пайымдауынша, Пәкістан және Ауғанстан аумағы арқылы Үндістаннан Орталық Азияға буддизмнің енуі б.д.д. І ғ. басталды. ІІ-ІІІ ғғ. бастап буддизм ілімі қатарында соғдылық тайпа өкілдері басым болған буддизм діні миссионерлері арқылы белсенді түрде тарала бастады. Буддизм басқа ілім – танымдарды бойына оңай сіңірді және оның негізгі қағидасы жан иесіне жамандық жасамау болғандықтан, жер жүзіне соғыссыз тарады. Буддизмнің ең үлкен айырмашылығы – сенің жеке бақытың тек қана саған байланысты, сонда жатыр. Ал басқа діндерде әдетте біздің өміріміз Жаратушыға байланысты. Сенімен болып жатқан дүниелер, ішіндегі нәрселер – бәрі сенің ойыңа, сөздеріңе, іс-әрекеттеріңе байланысты. Буддизм шындап келгенде, дін емес, ол ақыл, сана-сезім туралы ілім.
Буддада Махаяна /Ұлы жол/, және Хинаяна/кіші жол/ болып келеді. Ұлы жол /сен біреулерге көмектесуің керек/. Кіші жол /көмектесе алмасаң, оған кедергі келтірме/. Қалмақтар қабылдағын діні ламанизм осы Махаянаның бір тармағы.
Б.д.д. бірінші мыңжылдықтың аяғы мен біздің дәуіріміздің І мыңжылдықтың басына жататын будда ескерткіштері қазіргі Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан және бізде Жетісу территориясында, Талдықорғанның маңында Андреевка атты елді мекенде сақталған.
Жоңғар хандығы кезеңіне тән монастырлар Тамғалыдағы Іле Буддасы деп атанып кеткен тасқа қашалған сурет, мантра жазбалары сақталған. Осы суреттерді кезінде Шоқан Уалихановта көріп, суретін салып қалдырған. Шоқан салған суреті.
Текелінің маңында да тибеттік буддизмге жататын белгілер бар. Шығыс Қазақстандағы жоңғарлар салған аблайкит бар. Бұл буддизмді тану ғылымының негізін қалаған орын.
Ғалымдар бұл суреттердің, жазбалардың пайда болуы туралы екі нұсқа ұсынады. Бірінші нұсқасы: 16-17 ғасырда будда дінін ұстаған жоңғарлар салған дейді. Ақтастыдағы суреттердің анық, жаңа көрінуі осы пікірді растап тұрғандай.
Екінші нұсқасы Қазақстан даласында Будда дінін ұстаушы Қаңлылар ламалары салып кеткен деседі.
Ақтасты ауылына жетпей, жол солтүстікке бұрылады. Тау етегін жағалай дітдеген жерімізге де келдік. Қасиетті орын, қасиетті жазулар Қызыл арасан деген жерде екен.
Төмендегі суреттер жалпы осы жерді жақын танысуға мүмкіндіктер береді.
Жазу будда дінінің бір саласы ламанизммен байланысты. Ескерткіш орны да ерекше қоныста орналасыпты. Будда дінінде төрт стихия ерекше маңызға ие.
1. Су. Жартас түбінде бастау қызыл арасан деп аталады. Суы қыста да қатпайды деседі. Шәлкөдеден бастау алатын Кеген өзені 70-80 метрдей жерде ағып жатыр. Лықсып үнсіз ағуда.
2. Ауа. Ерекше таза. Арасында алтын күрек аталған Кегеннің сары желі соғады.
3. Күн сәулесі жақсы түседі. Күн сәулесінен тастағы қар жылдам ериді. Төңірекке жылылық танытады.
4. Жер /Тау. Үйсін тауының батыс жағы Ақтасты деп аталады. Өйткені тастар түсі ақшыл тастардан тұрады. Ақтастының солтүстігі Қарабөлтек таулары. Бұл жердің тастары Қара түсті болып келеді.
Нойн-Гамбо діни жоралғыларын жасау үшін осы қызыл арасан деген жерді пайдаланған. Жартас түбінен қасиетті бастау ағып жатыр. Бұл бастаудың суы Кегеннің қара суығында да қатпайды. Бұл да табиғаттың бір тылсымы. Жартас керегелеріне буддалық мантра жазуын жазған.
Тастағы жазулардың суреттері
Қалмақ ұлтын зерделеген жазбаларды қарасақ, әуел баста 11 ғасырдан бастап қалмақтар найман жазуын пайдаланған екен. Найман жазуын – қазақтың биік дамыған өркениетін тарихтан өшіріп жоқ қылу мақсатындағы идеологияны мақсат етіп қойған орыс тарихшылары, ұйғыр жазуы деп бұрмалап жазып, тарихи шындықты жасырды. Негізі Найман хандығының жазуы болған. Ал, 1648 жылы будда дінінің монахы Зая Пандит Огтаргуйн Далай будданың тибет үлгісінде қалмақтың алфавитін құрастырып, оны Тодо бичик /түсінікті хат/ деп атаған. Қытай қалмақтары күні бүгінге дейін осы жазуды пайдаланады. Ал Ресейдегі Еділ қалмақтары 1924 жылы бұл алфавитті жойып, кириллицаны қабылдады.
Ақтастыдан табылған тастағы жазулар саны -7
Тодо бичик қалмақ жазулары екі бағытта, солдан оңға қарай және жоғарыдан төмен қарай да оқылады. Жазылуына қарай. Кеген жанындағы Ақтасты тауының жартасына салынған жазу осы тодо бичик жазуы.
Қалмақтар өздерінің ұлттық салт-дәстүрлеріне байланысты мерекелері де бар. Соның бірі Зул Цаган Сар мерекесі 27 ақпанға келеді. Екінші Зул мерекесі 12 желтоқсанға келеді. Мерекелі Урс Сар айы 25 мамыр-24 маусым айына дейін созылып жатады.осы айда ата-бабалары тұрған жерлерге барып құдайларға, қорғаушыларға, сол жердің рухтарына, ата-бабаларына арнап құрбандық шалып, рәсімдер жасайды. Діндәр қалмақтар төрт буддалық оразаны ұстайды. Ламаларының басшылығымен тиісті мантрасын оқиды.
Ақтасты жазуы будданың ОМ МАНИ ПАДРИ ХУМ деген Тибеттің мантра жазбасына келеді
ОМ –жарқын әлем
МАНИ – Асыл зат
ПАДРИ- лотос
ХУМ- дана жүрек.
Жаратылған өмір сондай бағалы. Лотос гүліндей нәзік. Сезін дана жүрек деген мағананы білдіреді. Осы сөзді қайталай беріп, медитацияға кіреді.
Тува жеріндегі таудағы мантра жазуы
Мантра/сакстрин сөзі/ – ежелгі дұға. Мағанасы – ақыл-ойды босату деген сөз. Мантра – бұл импульстар немесе сана ырғағы. Бұл деген ақылдың обсессивті табиғатынан босату үшін қолданылатын дыбыстық тербеліс. Мантраны – шеңбердің ішіндегі қажетті рет қайталанатын /мәселен 108 рет/ дыбыс/ сөйлем/. Мантраны тыңдау немесе оқу арқылы жүзеге асады. Медитация жасаған кезде жайлы орынды таңдап, малдасын құрып, шығысқа қарап отырып оқиды. Көзді жұмып, белгілі осы әлемнен алыстап алып, бір дыбысты жүздеген рет, ақырын қайталай береді. Қайта-қайта айта бергеннен соң, бойдағы барлық шаршау, стрестер, ақыл-ойдың шиеленістері жазылып, адамның бойын сергітеді. Көңіл –күйі көтеріліп, қанаттанады. Бойдағы қорқынышты, депрессияны жояды. Діндар будда ғалымдары бұл мантраларды, дұрыс айту, әндете айтуы ерекше маңызды екенін айтады.
Қалмақ деген қандай халық, қайдан шықты- деген сауалдарға келсек, олардың арғы аталары Тибеттен қанқұйлы қанішерлігімен аты шығып, сол жақтан қуылып, жер аударылған қытай тектес халық екен. Бұларды көпшілік монғол деп түсінеді. Шын мәнінде монғол емес. Осы Тибетпен тектік байланыстығы арқасында Тибеттің ламалары арқылы будда діні етек жайған. Бұлардың бастапқы аты қалмақ еді, кейін Шыңғысханды паналап келіп, оның әскеріне кірген соң Жоңғар яғни сол қанат, сол қол атанды. Осы жөнінде тарихшы, Шығыстың 5 елінің тарихы «Тауарих Хамса» кітабында Құрманғали Халид жазып қалдырған. Ал, өз іштерінде өздерін ойрат-деп атайды. Жоңғарлар – Дүрбіт,/ Ертіс бойында/, /Үрімші бойынан/-Хошауыт, /Тарбағатай бойынан/ -Торқауыт, / Іле алқабындағы/ Чорос болып 4 руларға бөлінген. Ойрат билеушілер Тоған 1418-40 жылдары, Эсен 1440-55 жылдары Моңғолияның көп жерін басып алады. Артынан жеңілістерге ұшырайды. Чорос билеушісі Хара-Хула мен Батыр қоңтайшымен бірігіп Жоңғар хандығын 1635 жылы құрады. Ежелгі көк Түріктің ұрпақтары Қазақ хандығының күн өткен сайын күшейуі, оның Орта Азиядағы ықпалының нығаюуы Ресейге де, Қытай империясына ұнаған жоқ. Алтын орданың ұлы мұрагерлері қорқыныш ұялатты. Осы екі алып империялар Жоңғарияға сан алуан барлау жұмыстарын жүргізіп, оларды күшейген Қазақ хандығына айдап салып, соғысқа итермеледі. Астыртын қару жарақпен, зеңбіректермен қамтамасыз етті. Қос империя, көшпенді жауынгер екі халықтың соғысының ұзаққа созылғанын, бірін- бірі құртуын басты назарда ұстады. Қалмақтар 1635-1761 жылдары , 126 жыл тарих сахнасында өзінің қанқұйлы соғыстарымен ойқастап жүріп, ақыры өздерінің басын өздері жұтып тынды. Қан іздеп еді, бабаларымыз ерлік жасап қанға тұншықтырып, талқанын шығарып жоқ жасады .
Қалмақтардың жеңілісін естіп, 1771 жылы Еділ бойынан Ұбашы бастаған қалмақтар ертерек ата-мекенге жетелік деп Жоңғарияға көшеді. Жол үсті қалың қазақ жұрты болған соң, қазақ сарбаздары ұрандап шығып, жан аяспай ата жау, қалмақтардың көшін шапты. Орыстар 150 мың қалмақтан 60 мыңы қана Қытайға жетті деп жазған. Ал Қытай деректерінде Еділден келген 15 мың ойраттарды отбасымен Іле бойына күзет қызметіне орналастырған. Басқа ойрат келмеген. Осы қытай дерегі шындыққа келеді. Бұл қалмақтың көш оқиғасы, тарих жазбаларында «Шаңды жорық» деп аталған атпен қалды. Көше алмай, бұғып қалғандары бүгінде Ресей қарамағында Қалмыкия атанып, жұрт болып отыр.
Ал, 1860-1871 жылдары Албан елінің батырлары Саурық, Тазабек, Жетен, Кезеңқаралар Іле бойындағы қалмақтармен соғысуын тоқтатпайды. Ел ішінде Саурық батыр, қырғыз Болбай батырмен бірігіп қалмақтың Бургамба ханын шапты деген аңыз әңгіме бар. Саурық батыр Бургамбаның сарайынан будданың бір метрлік алтын жалатылған мүсінін алып кеткен. Елге келген соң мүсінді қиратып, ішінде тығылған сом алтынды алған деседі. Ал, соғыстағы жеңілістерінен әбден мезі болып қашқан қалмақтар Жұлдызға дейін ауып кетті. Бұл жерде қәзір Манғұлкүре ауданы болып отыр. Қалмақтардан тек жер атауларында есімдері қалды. Кеген, Күрметі, Ағанас, Дегерез, Долайты, Шарын атаулары.
Ұлт ретінде жойылып кету қаупінде болған қиын кезеңде, бабаларымыз ерліктің ерен үлгісін көрсетті. Оны ұмытуға тиісті емеспіз. Бабалар ерлігіне мың тағзым етеміз.
Болат Сәрсенбай,
Өлкетанушы. Ақай ауылы.
