Суретші туралы эссе

Қазырді білмеймін, біздің бала кезімізде Көлсайдың суреті әжептәуір дәреже тұғын. Ауылдағы атақты көлдің суреті бар әр бір үй өзгелерден бір бас биік, абыройы асқақ сияқтанатын. Сирек кездесетін сол Көлсай картинасы шіркіннің астында «Болат С.» дейтін жазу болушы еді һәм ол кісінің көлі газет- журналдарда басылып жүрген фотосурет нұсқаларынан мүлде бөлек болушы еді. Бір қызығы сол кезде кенеп деген ырымға табылмайтын. Болат суретші пейзажын ылғи ағаш тақтайға салатын да бояуы кепкен соң лактап тастайтын. Онысы анау бір елдердегі қасиетті иконадай бір сырды ішіне бүгіп, жұмбақтанып тұратын. Біз білетін көкпеңбек аспан мен қарлы таулар, қалың орман Болат шығармаларына кіріп, өзгеше бір реңге оранып, ішіне сыр бүгіп қалатын. Қанша қарасақ та әлгі сыр шешуін таптырмайтын. Неге екенін сол суретшіні барып көруге жүрексінетінмін.

«Болат С.» дейтін жазу иесін мұнда, әбден кейін таптым. Мектепті бітіріп ауылдан ұзап кеткенім бар, әскер жылдары, студенттік шақ, қызметке кіріп, өнер жолын бір жола қуып кеткеніміз бар, әйтеуір ауылдан ұзап шығып, Болат ағамен жол түйіспепті. Енді қарасам, жазғаны мен салғанын бажайлап отырсам, Болат Сәрсенбай бүкіл бір институттың шаруасын жалғыз өзі бітіріп жүрген үлкен бір ірі тұлға екен.
Маған арнайы Астанаға беріп жіберген «Өлке тарихнамасы» атты кітабы осы пікірімді қуаттап шыға келеді. Бұл кітап біздің Кеген өңіріндегі әрбір ауыл аттары, оның шағын тарихы, сол ауылдан шыққан азаматтар туралы сыр шертетін энциклопедия іспетті ғажап дүние болыпты. Ауданымыздың жер-су аттары, өзен-көлі тәптіштеп жазылып, оған сонау жылдары біздің жақты сапарлап өткен әйгілі Шоқан ғалымның дәйектерін келтіріп, біздің өңір туралы жазған кешегі, бүгінгі ғалымдар деректерін келтіріп, сілтеме жасап, ақ-қарасын ажыратып береді. Еліміздің Ғылым академиясының біздің жерге, оның тарихына қатысты том-том кітаптарынан мысалдар келтіріп, тарихқа сапар шегіп, өңірдің қилы кезеңдерін рет-ретімен баяндап, Үйсін дәуіріне бір-ақ кетеді.
Әсіресе жер-су аттарын тізбелегенінде «Жалағаш», «Көлбастау», «Қарабұлақ», «Саты», «Таушелек» деп бір кеткенінде, «Күнгей алатау», «Бас меркі», «Орта меркі», «Шет меркі» деп қосқанында, барып-барып, «Торайғыр», «Ботыбай», «Байғұл», «Бүркітұя», «Қарашоқы» деп қайрғанында, туған жер шіркін сәтте тіріліп көз алдыға келіп, кемерлеп көкжиек асып тұра қалады. «Жылы қырқа», «Қарақия», «Таңбалы тас», «Көк жазық».., «Екі аша», «Дөңгелек саз», «Жаңғыз күнгей», «Жасыбай көл», «Қалпақ қарағай», «Шоң тас»-ты айтса, түпсанада жатқан тірі пейзаждар кенет көтеріліп, өз деміміен тартып, болмысты шырмап алады. Адам жадына қатталып қалған әрбір жер атауы өз құнары, өз тарихы, өз рельефімен, өз жылуы, шуақ-сәулесімен қаракөк аспандағы тылсым жұлдыздардай жымыңдай, тыныстай дем алып, өзіне тартып тұрғаны.
Жер су аттарымен қоса ондағы мекен еткен ата-баба, кешегі мен бүгін, қойын қолтық аралас жүрген жандарды айтқанын да, олардың қилы да қызық тағдырын жаза кеткенінде бірде мұң қауып, бірде көңіл көтеріліп, миыққа мақтан күлкі жүгіреді.
Болат әмбебап шежіре қарияларды іздеп барып, олардан сыр да тартады, кешегі өткен өзіндей кәрі құлақтардың естеліктерін жазып алады. Дәйек пен дерек, аса нақтылықпен қоса әлеумет шіркіннің ғалымдардың анық-қанық уәжіне жүгіне бермей «Баяғыда біздің жақтың бір жігіті перінің қызына ғашық болыпты, оған қолы жетпей құсадан өліпті; анабір кісі тас үңгір ішінен бір құшақ кітап көріпті, ауылдан қап әкеліп салып әкетейін десе, әлгі үңгір қайта таптырмапты; сонау бір кісі шыбындардың сөйлесіп отырғанын естіп, оны түсініпті» деген сияқты аңызға, ертегіге бергісіз, «шын болған екен» деген сөздерге құлақ аса қойғыш, елең еткіш соған назарын тіге қойғыш қасиетін де ескеріп, оны кітабына «тұздық» ететіні және бар.
Өлкеміздің жер-су аттары, флора-фаунасы, тарихы тізбектелген «Өлке тарихнамасын» талдап, оның жетістігін тізіп, жерлестеріміз үшін үлкен олжа екенін тәптіштеп шығу үшін де тап осындай жуан кітап жазып шығуға болар-ау? Қадырлі фолиантына айналдырып, төріне сөресіне тізіп қойғандардың қарасы мол болар-ау?..
Болат Сәрсебайдың мен білетін үлкен қыры – оның суретшілігі. Кешегі Шаймардан Сариевтай заңғар суретшімен қатар жүріп, оның батасын да алғандығы. Бояуын Шаймардан ағасындай, қазақша араластырып, композициясын өзінше құрастыратыны. Қазір ауылда жеткіншектер жинап, сурет сабағынан дәріс те беретіні.
Ол кісі пейзажарын тұп-тұнық қылып салады. «Осы сендер пейзаждарыңды неге мұнартып, шаңытып жібересіңдер? Көз ұшындағы сонау «Қыземшек» шыңына дейін таулар шіркін ап-анық көрініп тұр емес пе?» деп сұрайтыны бар.
Біздің жақтың ауылдарының бәрі дерлік тау етегінде орналасқан. «Шыбышы» да, «Жылысай», «Жайдақбұлақ», «Тоғызбұлақ», «Ақай» ауылы да таудың тап іргесінен қоныс тепкен болса, Болат ағаның мына пейзажындағы екі үй де тау етегінде орналасқан. Суретші Кіші Жалаңаштың күллі үйлерін емес, ауыл шетіндегі, бір қызыл, бірі көкшатырлы екі үйді ғана нысана етеп алып, сол үйлердің табиғатпен бек жарасымын суреттеп шығады. Бәтір-ау, анау бір көрінген Сулы сай ма, Ұзақтың сайы ма? Төбежайлау, Тәжінің қайқысы шығар, Шанаққарағай болар? Көкжазық па екен, Көктас па?..
Пейзаж дерлік жасыл кейіпте жазылағн. Жасыл түс табиғат пен палитрадағы өте бір күрделісі десек, Болат суретшінің сол күрделіні оп-оңай еңсеріп кеткенін көреміз. Картинада жаңбырдан кейінгідей бір тазалық, саф ауа бар. Шыршалы жасыл қырат, балауса көк шабындық, қалың итмұрын өскен қырқа, тобылғылы бөктер етектегі көктерек пен алма-өрік ағашқа оранған екі үймен үйлесе кетіпті. Ақ шатыр мен көк шатыр, ақшыл қабырға мен жалқын үй қабырғалары өзара контраст түстерімен араласып, жаңағы жасыл түсті тіптен құлпыртып жіберіпті. Сонау Қарақия қарына күн арайы түсе қалғаны да сәнді. Сәтті.
Картинадан, Болат ағаның қарапайым гуашь пен қағазға түсірген бір парақ, кіп-кішкене суретінен-ақ оның туған жерге, ауылға деген үлкен де ыстық ықыласы білінеді. Бітпес іңкәрлігі аңқиды.
Болат Жапсарбайұлының тағы бір қыры асқан жиһангез екендігі. Бір қарасаң Көртоғайда, бір қарасаң Шарын шатқалы, Таушелектің бойы, Мойнақ Қарқарада жүреді. Енді бірде Жалаулыда, Тамшы сайын зерттеп жүреді. Біресе Тұйық, бірде Асыдан табылады. Бұрын кездеспеген таңбалы тасты суретке түсіріп тұрғаны, «көне жәдігер таптым, балбалға жолықтым» деп және жүргені. Әлгі құнды жәдігерін зерделеп, қай ғасырдыкі екенін болжап та жүргені. Әйтеуір бір тыным таппай, жарғақ құлағы жастыққа тимей-ақ жүргені.
Болат ағаның футбол жан күйері екені, асқан эрудит екенін (ауылға кездейсоқ келіп қалған француз жігітін қонақ қылып, оның ауызын аңқитып, таңға Франция туралы «дәріс» оқығаны жырдан қызық) айтып бастасам менің мына жазбамның соңы таптырмай кетер, ә?
Жасай беріңіз, жақсы аға. Тапқан олжаңыз бен зерттеген дүниеңіз қазақтың кәдесіне жарасын. Оқытқан балаларыңыз даңғайыр суретші болсын. Біз де Сізге тәнті болудан еш жалықпайық.

Суретші Жеңіс Кәкенұлы,
Астана қаласы.