ҚАРҚАРА ҚОЙНАУЫ ТҰНҒАН ТАРИХ Жолсейіт Молдасанов туралы естеліктер
Кегеннен оңтүстік-шығыс бетте, Тасашы ауылымен екі арада, Басқарқара баурайының жазығында ұласқан бір тұсынан сарғыш алтын түстеніп, өзгеше бір алап көрінді. Сол «алтын» алапты жақынырақ келіп байқағанда, ол бір бөлек құм болып шықты. Кәдімгі, шекердей сусыған ыспа құм. Тау болмысына мүлдем қиыспайтын жағдай! Бәдені қож- қож қара тастардан көтерілген сеңгір таулардың құрсау- төрінде «шалжиып» жатқан мына атау-құмның табиғаты қызық еді. Бұл қисынсыз табиғаттың сыры неде екен?
Шөладыр. Бөлек құмның аты солай аталады. Құмның кіреберіс «босағасында» мал қамымен отырған бір бөлек ауыл байқалды. Бұл малшы қауым – аты республика асып, сол кездегі Одаққа белгілі дерлік шопан, 100 саулықтан 150-ден төл өрбіткен Социалистік Еңбек Ері, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ауыл шаруашылығы майталманы Жолсейіт Молдасановтың шаруашылығы болып шықты.
Дарқан көңіл, шаруажай ағамыз бізді ықыласпен қарсы алып, кәделеп қонақ қылды. Сол кезде алпыстар шамасындағы, нағыз малсейіс дала қазағының өзі екен бұл кісі. Сөз арасында Жолекең әлгі құмның төңіректегі таудың тұнып тұрған шүйгін шалғынынан ерек құнарлы өрісі туралы, осы, бір бөлек құм алабының малға жайлы да жұғымды бір қасиеті туралы, сондай берекелі жерді өз шаруашылығына ат басы алтындай етіп қалап алғаны туралы әңгіме тарқатып отырды… Бетінің жауыны мен астының ылғалы жетімді болса, қай-қай жерден де құмның шөбі шүйгінді, өсімдігінің құрамы алуан түрлі, қорегі құнарлы болып келетінін, мына Арал құмдары арасынан шыққан мен жақсы білетін едім. Сол іспетті табиғат сол Жетісу өңіріндегі берекелі Мойынқұмда, Саресікатырау құмдарында да бар.
Кеңқолтық қазақ сыйластығы… Сол күні қонақжай шаңырақ, мол жайылған дастарқан басында әзіл-оспақ әңгіме де көп болды. Бірен-сараны есімде қалыпты: «Үлкен қаланың базарынан қайтқан бір албан ауылының ерлері жолдың бір тұсында, таудың қарсы қабағындағы ауыл төбесі көрінгесін, еруге тоқтап, алманың бір түрі екен деп базардан сатып алған бір қап жуаның аузын ашып, дәмін көрейік деп, пашыр-пұшыр шайнай бастаған ғой. Сонан ащы жуадан көздерінен парлап жас кеткен. «Апыр-ай, ауылдың төбесін көріп отырып, осыншама жыладық, ел-жұрт аман болса игі еді?» деп уайым кешіпті сол жерде әлгі ерлер… «Үлкен Шілмәмбет бүйтіп жатқанда, кіші Шілмәмбет не оңып жатыр дейсің» деген жатыпатар сөз де алғаш сол тұстардан құлағымда кетті…
Дегенмен, өзгелеу әңгімені Жолсейіт аға бір толаста айтты.
–…Жан-жақтың бәрі қамалдай қоршаған тау-тас, мына тоқымдай бөлек құм мұнда қалай пайда болған?– деген менің «қолайсыздау» сұрағыма Жөкең тым ынталылық танытты.
– Мұны дұрыс байқадың, інім! Бұл сұрақ осы жердің адамы мені де, басқаларымызды да ауық-ауық ойландыратын, бірақ осының бір тұщымды жауабы табылған емес. Сонан, «е, Құдайдың бөлекше жаратқан бір дүниесі болар» деген ойда, қаперсіз жүріп жататынбыз. Әлгінде айттым ғой, шөбі құнарлы, төскейі малға жайлы біздің шаруашылыққа бір сәтімен бұйырған жер болды деп. Байқап қарасаң, жақын маңайда екінші мұндай құм бедерлі жер жоқ. Бұл жерге ең жақын деген Сарыесікатыраудың құмы жүздеген шақырым алыста, бітеу таулардың арғы бетінде, Балқаш жақта жатыр…
Бір кездері осында бір саңырау шал келгіштеп жүрді. Алматыдан. Өзі үлкен ғұлама адам дейтін… Сол осы маңдарға, әсіресе, мына құмға көп айналшықтап, әр жерін түртпектеп қарап жүретін. Бір келгенінде, «бұл маңға бейім жатқан Мойынқұм, Саресік құм, сосын, сонау беттегі Қытайдың Такламакан деген шөлі тағы бар – мына құмның шығу тегі сол шөлдердің бірінен болуы мүмкін» деген жорамал айтты. Сонан, тағы бір келгенінде, ол кісі тіпті қызық әңгіменің шетін шығарды: «Бұл құмның астында бір атақты ханның нақсүйерінің ордасы (ставка) жатыр, – деді ол кісі. Әлгі ханның да, ханымның да аттарын сол ғұлама айтқан сияқты еді, бірақ солары бүгінде есімде қалмапты.
– Ханымның бұл жердегі отау-ордасы кәдімгі қала болған. Бір күні сол орданы әлдеқайдан келген қара құйын басып, адамын да, басқасын да бір сәтте құммен көміп, тып-типыл етіп кеткен. Әлгі құйын бұл құмды мына іргедегі Қытай жерінде бар, бірақ бұл жерден недәуір шалғайда жатқан Гоби деген шөлден көтеріп әкелген. Сол құйын еш жерге төгіп-шашпастан, сондай үйірме құмды осында алып жетіп, дәл ханым ордасының үстінен басқан. Бұл құмның құрамы сол Гоби шөлінікі, ол басқа еш нұсқаға келмейді.
Ал енді, сол құйынның тым алыста жатқан шөлдің құмын үйіріп көтеріп, мыңдаған шақырым жер асып, тау арасындағы ноқаттай ғана бір қаланы келіп дөп басуын мен еш жағдаймен түсіндіріп бере алмаймын…» деді әлгі ақсақал.
Ғалым адам осындай гәп айтты.
Жақынырақ таныса келе білдім, ғұламаның аты «Әлкей» екен…
Иә, атақты шопанның мал жайлаған өрісіне кеп, «шұқынықтап жүретін саңырау шал» (шопанның өз сөзі) әйгілі Әлкей Марғұлан болып шықты.
– …Бұл құмның мінезі қызық. Түн уағында, кейде, жер астынан күңгірлеген бір үндер құлаққа жеткендей болады. Біреулер осыны аруақтар мысалына саяды. Мені білерде, ол көшкен құмның әсерінен шығатын дауыс болса керек. Кей-кейде, әр жері шұңқырланып, төмен шөгіп, ойысып кететіні де бар. Бір-жар мал-қара да мәлімсіз жағдайда жоғалып тұрады…
Әйгілі шопан өзі жайлаған Кеген маңындағы бір бөлек құм туралы осындай қызық әңгіме айтты. Өкінішке қарай, мен бұл әңгіменің жалғасын ары өрістете алмадым, 90-жылдар басында, ел-жер мәселелерімен Алматыдан Арал жаққа ұзап кеттім де, бұл мәселеден мүлдем хабар үздім. Онан кейін сол жайттың жалғасы болды ма, болса ол қалай шықты, мұнан әлі күнге шейін хабарым жоқ.
Қарқара десе, Қарқара ғой шіркін! Мәлім әнде айтылатын бейнелі сөзбен «Жер жаннаты Жетісу» деген ойды қайталасақ, Қарқара соның да балдағына қондырылған жасыл жақұт десе болғандай-ау!
Тау бөктерінің шүйгін шөбі. Бойым 1,8 метр мен сол шалғынды кешемін деп, әлгі шөптің биіктігі сондай, таудың қарлы ұшарынан басқа дүние-төңіректі көре алмай қалдым. Тіпті адасуға қарадым. Бұл авантюрадан мүлдем айдалаға маңып кетуім де мүмкін еді, жолдастардың айғайымен ашыққа әзер шыға алдым. Далалықтың шалғын шөбі тізе қағып, ары кеткенде, белуардан келер еді, мына кәдімгі, мал аузынан қалмайтын тау өрісінің шөбі, бейнелеп айтқанда, «гулливер» шалғыны дегенді ойыма салды.
Таулар мінезі қызық: шатқал-сайдың арғы бетінде, қол созымдайда ғана бақырайып көрініп тұрған ауылға бір күн жүріп жете алмауың мүкін. Сай табаны өткізбейді, ал оның басын айнала түскен жол – нағыз айшылық алыстың өзі болуы мүмкін… Мен бұл жайттан дала қазағы ретінде бір ой түйдім: «Тау табиғаты дала адамын алдайды, дала табиғаты тау адамын қорқытады!». Неге? Түсіндірейін: тау мінезін жете білмейтін дала адамы қол созым – көз алдында тұрған жерге қазір жетемін деп, тіке тартып кетсе, екі ортадағы сай-шатқал табанынан шыға алмай, «қысқа жолдың нағыз ұзынына» тап болуы мүмкін. Сол тереңнен өте алмай қалуың да ғажап іс емес. Тау мінезін білмейтін адамға таудың «алдауы» деген сол… Ал кең жазық маң дала жөні басқашалау. Әлгі айтқанға мүлдем кереғар. Далада сағым көтеріп, тым алыста тұрғандай боп бұлдыраң қағатын бедерлер бір әудем жерде ғана тұрған нысан болуы мүмкін. Сағым ойыны адамды торықтырады, әлдебір шарасыздық сезіміне салады. Оны жеңе алсаң, «көрінген таудың алысы жоқ» болады да шығады. Даланың «қорқытуы» сол. Әрине, бәрі де сырын білмеске солай…
Жалпы, Қарқара алабы адамды тәнті етер ерекшеліктер жері десе болғандай ғой. Бұл аумақтағы тосын табиғатты Шөладыр құмынан басқа, сәл өрлеуіттеу Қарқара бөктерінде өмірі еріместей сеңгір мұз секілді тұтаса тұрған тас тұз бар. Түрі баяғы әжелеріміз қатты қадірлейтін көгілдір түсті бас қантқа ұқсайды. Ғасырлар бойы сол тұз-сеңгір бітімін мұздай етіп, тастай қатырып, қалыптастырған тұзды ащы бұлақ баурайдан бұрқап шығып, Қарқара өзеніне бүлкектеп барып құяды. Сонау жақпар тұз бітімін төңіректегі таудың төпеп жауатын жаңбыры мен қалың түсетін қасат қары да ерітіп, бұза алмаған сыңайлы. Бұл кенішті күндіз мал барып жалайды, түнде осынау татымды дәм тау тағыларының еншісіне тисе керек… Мен бұдан 30 жылдың ар жағында көрген бұл кереметтер бүгін де дәл сол қалпы, сол орындарында тұрған болар деп сенемін.
Ең ғажабы, Шөладыр құпиясы ашылды ма екен?
…Жолсейіт ағаның әңгімесін тыңдаған түні, ұйқы келіңкіремей, бір мезет тысқа шығып, қойшы ауылдың сыртындағы жұмбақ құмға қарай беттеп, түн тынысына құлақ түрдім. Қараңғы түнде қалғыған тау, жұлдыздар саулаған тым жақын аспан… Бауырына бір құпия басқан отау құм түн тылсымы астында, мамыражай үнсіздікте.
Қарқара түні көңіл әлдилеген бейбіт еді.
Сайлаубай ЖҰБАТЫРҰЛЫ.
