Түркістан таңғажайып мекен
Қазақ даласының кеңдігі бір шетімен екінші шеті ұшы қиыры жоқ қазақ халқының өз пейіліндей көрінеді маған. Мың өліп, мың тірілген еліміз, осынау байтақ жерімізді батыр бабаларымыз найзаның ұшымен ақылдың күшімен қорғағаны шындық. Мен осы жасқа дейін қаншама еліміздегі жерді араласам да түркілер мекені аталған Түркістанға ат ізін салмаптым. Орайы түсіп, асыл жарым Қайнаргүл екеуміз тарихы тереңде жатқан сырларымен бөлісу үшін Алматыдан көкке көтеріліп Алатаудың ақ қарлы шыңдарын жағалай отырып түркілер мекені Түркістанға аялдадық. Біраз жыл бұрын Қарағанды топырағында орналасқан Қарқаралының әсем табиғаты мен көрікті жерлерін көріп қайтқан едік. Алты мың биіктіктен көктен қазақ даласын тамашалау отанға, жер анаға деген сүйіспеншілігіңді арттыра түседі екен.
Саяхатымыз бабтардың бабы әулие, қиса хиқмет өлеңдердің атасы Арыстанбаб кесенесінен бастау алды. Ұстаған бұйымдары мен жазба құндылықтары осы ғасырға түп – түгел жетуі біріншіден парасаттылық, екіншіден болашақ ұрпаққа өнеге тағлым деп есептеуге болады. Арыстанбаб кесенесінің ірге тасы он екінші ғасырда қаланған екен. Содан бері тарихтың ұзын сонар өтпелі кезеңдерін бастан кешкен тарихи мұра болып есептеледі. Кесене Он төртінші ғасырда әйгілі сұлтан Әмір – Темір ықпалымен қайта қаланғаны айтылады. 1903 жылы Түркістандық археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі А. Черкасовтың Отырар төбені көріп қайтқаны жөніндегі есебінде Арыстанбаб кесене күмбезді екі бөлмедегі, ұстынды бастырмадан тұрғандығы атылған. Бұл суреттелген құрылыс кесененің Темір дәуірінде яғни ОН ТӨРТІНШІ ғасырда салынған үлгісі екен. Кесененің кей тұстарына жүргізілген археологиялық зертеу нәтижелер бойынша он екі – он төрт ғасырға тән құрылыс қалдықтары, кесененің қайта бой көтерген және қайта қаланған кезеңдерінің нақ осы кездері екенін дәлелдейді – дейді сондағы кесенедегі бізге түсіндірушілер. Кесене 1909 жылы күрделі өзгерістер жасалды, қазіргі мешіт бөлігі және мұнаралар салынып зиратхана, құжыраханалардан тұрады.
Кесенені нақыштауда сан алуан тәсіл, әр – түрлі материалдар қолданылған екен. Арыстанбаб ғимараты салумен қайта қалыпқа келтіру кезінде жергілікті шеберлердің қол еңбегін пайдаланғанын айтқан, сондағы ғимарат ішін таныстырушы жетекшілер біздерге түсіндіріп жатты. Кесене қазақ жеріндегі ұста есімі саусақпен санарлықтай ескерткіштер қатарына жатады екен. 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін дінді қудалау Арыстанбаб кесенесіне едәуір зор зиян келтіріп, ішіндегі мұрағат құндылықтарды сыртқа шығарып содан барып тарихи жәдігерлер бүлінген екен. Жиырмасыншы ғасырдың 70 – 80 жылдары тарихи ескерткішті сақтау ретінде біршама күрделі жөндеу жүргізіліп, он төтінші ғасырға тән ұстындардың көшірмелері жасалынып, кесене шатыры қайта жасалынады.Жаратушыға деген сенім – наным, ертедегі аңыз, байырғы тарих пен қайталанбас өнер түйіқскен Арыстанбаб кесенесі қазіргі таңда мемлекет қарауындағы бірегей ескерткіш болып саналады.
Түркістанның даму қарқыны жыл өткен сайын дамып өнер мен мәдениеттің қалыптасқаны байқалады. Көшелері ретті, гүлзарлар мен көмкерілген тап – тұйнақтай тап – таза. Қай жерін көрсең де шылым шегіп келе жатқан немесе демалып отырған жандардың шекілдеуік шағып отырғанын көрмейсің. Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың кесенесі ат шаптырым жасыл желекті үлкен ғимараттың бірі. Айналасы көне ғасырлар шежіресіне тән бұйымдармен көмкерілген. Ғұлама кесенесі биік әрі кең, үлкен бөлмесінде қасиетті тайқазан орналасыпты. Біз ол бөлменің күрделі жөндеуден өтіп жатқанын байқадық. Кесененің шығыс жағында Рабия Сұлтан бегімнің сүйегі жатқан он бесінші ғасырға тән ескерткіш мавзолейі орналасыпты. Батыс беткейінде «Қылует» жер асты он екінші ғасырға тән мешіті тұр. Мұнда Қожа Ахмет Ясауи бабамыз алпыс үш жасқа жеткенде мешіт ішінен төрт метр тереңдікте орналасқан күн көзін көрмей, ұзақ жыл жер астында өмір сүрген деген сырларымен бөлістік. Ахмет Ясауи бабамыздың шәкірттері өмірінің соңына дейін адал қызмет көрсеткен деген оймен сабақтасады. Шыға беріс шығысында әлем ғалымдарын таңқалдырған « Шығыс моншасы» орналасыпты, құрылыс нысаны он екінші ғасырда салынып , 1975 жылына дейін жұмыс жасағанын естідік. Толық қабаты жер астында орналасқан су жүйесі мен кәріс жүйесі әлі күнге құпия болып табылмай отырғаны туристтерді таңқалдырды. Монша сан ғасырлар бойы бір ғана пілтемен (свеча) тұтанып бес бөлмесі қызып тұрған екен. Тұрғындар 1975 жылға дейін пайдаланып келіпті.
Жер бетінен төмен орналасқан шығыс мошасына әлем ғалымдары таңғалыстарын жасырмапты. 1975 жылы шырақта не сыр жатыр деген оймен зертеуші ғалымдар шырақты ( свеча) алып кетіп, 1976 жылы қайта алып келіп орнына қойғанда шырақ жанбай қойған екен. Әрі бері ойластырғанымен монша шырағы істен шығадыда 1976 жылдан бастап мемлекет қарауындағы музейге айналыпты. Мұсылмандарда мәдениет жоқ деген жаман ұғым осы жерден үзіліп, ғылым, білім, мәдениет ықылым заманнан дамыған деген тұжырымды әлем елдеріне паш еттік десек болады.
