Қазақтың қандай екенін маған қарап бағалама

Менің 80-ші жылдардың басында жазылған «Аласапыран» деген романым бар. Тарихи роман-дилогия. Осы кітап сол кезде орыс тіліне аударылып, Мәскеуде басылып шықты. Соны аударған – Курчаткин деген орыстың үлкен жазушысы, менімен тетелес, риза болып, мені мақтап отырып:
– Жарайды, жақсы жазыпсың. Әдемі жазу – қаламгердің шеберлігіне байланысты, алайда, осы айтып отырғаның артық емес пе, өзіңнің халқыңды жақсы көресің, бірақ артығырақ мақтап жіберіпсің. Қазақ мұндай болған жоқ қой? – деді.
Оған мен:
– Бұрынғы қазақтың қандай екенін қазіргі маған қарап бағалама, мен – қазақтың тозған, шаршаған, азған кезіндегі көрінісімін. Бабаларым әлде қайда тәуір болды, – дедім. Ол күлді.
Сосын:
– Ал, енді саған бір сұрақ қояйын. Моңғол шапқыншылығы заманында, тарихтағы «моңғол-татар шапқыншылығы» дейтін уақытта кімнің мәдениеті жоғары болды: Русьтің мәдениеті ме, әлде көшпенділердің, далалықтардың мәдениеті ме? – дедім.
Сонда ол күлді де: «Осындай сұрақ қоюдың өзі сөкеттік емес пе? Әрине, Русьтің мәдениеті жоғары болды. Көшпенділер жабайы болды, – деді.
– Олай болса тоқта, – дедім. – Мәдениет деген не? Алдымен, соған келісіп алайық. Егер, мәденинет – жазу, сызу болатын болса, онда қазіргі орыс жазуы кириллица – болгардың Кирилл мен Медофий деген монахтардың шығарғаны, арғы тегі гректің жазуына барып тіреледі. Орыстың өз төл жазуы емес. Оның өзі кейін, христиан дініне енгеннен кейін орныққан.
Ал, біздің жазуымыз, арғы заманды айтпағанда, 5-6 ғасырларда әбден қалыптасқан болатын. Біздің төл жазуымыздың мың жарым жылдық тарихы бар. Сондықтан жазу бізде бұрыннан болды және жетілген, керемет еді. Қазіргі қазақтың кириллицаға негізделген жазуынан біздің бұрынғы көне түрік жазуымыз артық болатын. Өз жазуымыз, төл жазуымыз. Ал егер, мәдениет деген – әдебиет болса, онда орыстың үлкен, ұлы мұрасы «Игорь полкі туралы сөз» бар ғой? ХІІ-ші ғасырда жасалған моңғол шапқыншылығының қарсаңында жазылды десек те, шығу төркіні өте күмәнді.
Ал, бізде одан бес-алты ғасыр бұрын жасалған рухани ескерткіштер сақталған. Тасқа қашалған ерлік жырлары. «Күлтегіннің басындағы жазу» деп аталады. «Тоныкөктің басындағы жазу» деп аталады. «Білге қағанның жазуы» деп аталады. Мойын-Шор, Құли-Шор, Онгин… толып жатыр. Әдебиеттің нағыз озық үлгісі. VII-VIII ғасырларда жазылған, тасқа қашалған. Күні бүгінге дейін сақталған. Ол кезде бүкіл Еуропада мұндай әдебиеттің үлгісі жоқ! Ал одан соңғы біздің ұлы дастандар, Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білік» – мың жыл бұрын жазылған, тағысын тағы, толып жатыр. Ал, егер…
Мәдениет дегеніміз – ғылым мен техника болса, онда ең өткір қылыш, ең берік құрыш кімде болды? Мәскеуде, Қызыл алаңдағы тарих музейінің бірінші қабатында қыпшақ қылышы тұр. Ұзындығы осындай, тура алты қарыс, қазақ қарыспен өлшейді ғой. Ат үстінен шабатын болған. Жіңішке, әдемі, қайқы қылыш, бұдан 1000 жыл бұрынғы. Ондай қылышты жасау үшін өте жоғары технология болуы керек. Металдың химиялық, физикалық құрамын тәжірибе тұрғысында жете білу керек.
Ең жақсы сауыт кімде болды? Ең жақсы садақ кімде болды? Ең жақсы жебе кімде болды? Біздің садақшылар садақ тартқан кезде, 600 қадам жердегі сауытты бұзатын болған. Ол кездегі жебелер жалпақ, жапырақ жебе, қалқып ұшады ауада. Менде сол жебенің бірнеше үлгісі бар, салмағы 35 грамм. Оны тарту үшін сүйекті садақ керек. Жәй садақпен тартылмайды. Оны тарту үшін керемет, ғажайып күш керек.
Мінеки, егер мәдениет дегеніңіз – ғылым болса, онда біздің ғылымымыз жоғары болды. Мына сендердің қылыштарыңның, жебе мен садақтарыңның қандай болғандығын біз білеміз, – дедім.
– Ал егер, мәдениет дегеніңіз – соғыс тәсілі болса, әскери өнер болса, онда 1223-ші жылы Қалқа өзенінің бойында бүкіл орыс кінәздіктерінің біріккен 80.000 қолын біздің бабаларымыздың 2-ақ түмен, 20.000 әскерімен қалай талқандағанын білетін шығарсың?
Сонда ол:
– Әй, моңғол-татарлар – қазақ емес, – деді. Мен:
– Сол шапқан адамдардың бәрі – Керей, Найман, Жалайыр, Қоңырат, Қаңлы, Дулат руларынан құралған еді. Бүгінгі қазақтың негізгі рулары. Ал мына менің руым – сол Шыңғыс ханға қуат берген Керей болады, – дедім. Яғни, Қалқада соғысқан менің туған бабам екені күмәнсіз!..
Мінеки, бұл бір айтылған әңгіме. Қарға тамырлы қазақтың өткенінен бір ғана елес.
Біздің бабаларымыз жарым дүниені биледі бір заманда. Жәй ғана қазақпын деп кеудені керу емес, бабаларымыздың үлкен істерін білу керек. Алғаш рет атты үйретіп мінген – біздің бабаларымыз. Көшпелі түрік тайпалары. Алғаш рет, мен сізге айтайын, үзеңгі мен ер тоқымды ойлап тапқан біздің бабаларымыз. Мына Ежелгі Римнің тарихын қарасаңыз, гректің тарихын қарасаңыз, үзеңгі жоқ, ер-тоқым жоқ. Аяқтары салақтап, атқа жайдақ мініп жүрген. Үзеңгі, ер-тоқым дегенді білмеген. Алғаш рет оны көшпенділер ойлап тапқан. Неге Атилла (Еділ) жарты Еуропаны жайпап кетті? Неге ол кезде сіздің бабаларыңыз құдіретті болды? Өйткені, басқа қол күшін айтпағанда, атқа мінді, ал аттың күші қандай?! Ер-тоқымы салынған, үзеңгіге шіреніп отырған, орнықты, сауыт-сайманы келісті, әрбір жауынгері – қазіргінің темір танкісі сияқты болған. Аралары 10 қадамнан шапқан. Сонда жау шебін қақырата сөгіп, парша-парша қылып, жарып өтетін болған. Кешегі немістердің танк жібергені сияқты…

Мұхтар МАҒАУИН.
Суреттер Темірші кітабынан алынды.