ҚЫМЫЗМҰРЫНДЫҚ БІЗГЕ НЕНІ БІЛДІРЕДІ?

Соңғы жылдары Қымызмұрындық атты рухани сала біртіндеп дамып, бірте-бірте өз мазмұнын дәуірге лайықтап бет түзегендей анық байқалады. Соның бірі – қымызмұрындық фестивалінің барлық өңірде қолға алына бастауы. Осы орайда жылда өзіндік құндылықтарымен облыс және ауданымыздың ұйымдастыруымен Қымызмұрындық өткізу дәстүрге айналды.

Осыған орай Қымызмұрындық атты мәдениеттің басты нышаны боларлық бұл салтанатты ішінара болса да, зерделеп, жүйелеп, мазмұнын жаңғыртып, сыры мен қырын ашу қажеттігі туындады. Бұл дәстүр мемлекеттік деңгейде болмаса да, жергілікті биліктің қолдауымен алға басуда. Алайда, кез келген елдік ауқымдағы шара өзінің тарихи тамыры мен болмысын барынша сақтап, заман талабына сәйкессе ғана өміршең болатыны анық.

Қымызмұрындық көктемгі аяқталар тұстағы қазақтың Ұлы іс күні саналған – Наурыздан кейінгі маңызды далалық шара болып саналған.

Осыған орай біздің мақсатымыз – қымызмұрындық салтының болмысы мен мазмұнын барынша ашу, анықтау, ресми мерекелеуге сәйкестендіру және оны ұлттық құндылық есебінде әлемге паш ету жолында бұл этнографиялық шараның өз орнын анықтау, ресми сипат бергізу мен бүкіладамзаттық игілік талабына жуықтату.

Аталмыш шараның түрлі өңірге қатысты атаулары да алуан екендігі байқалып отыр. Алайда, бұл алуан атаулар оның мазмұны мен сипатын ашпаса бір біріне керағар емес.

«Қазақ жерінде қымызмұрындық әр түрлі аталады. Жетісу, Батыс Қазақстанда қымызмұрындық, Сарыарқада биемұрындық, Шыңжаңда биебау, Моңғолияда бие байлар т.с.с., бірақ бәрінің мағынасы бір» болып табылады. Біздің пайымымызша бұл атаулар этношараның түрлі қырын танытып тұр: қымызмұрындық атауы қымызға қатысты белгілі бір ғұрыптың сырын аңғартады, «биемұрындық» атауы биелердің «мұрнынан тізіліп» байланатынын, «биебау» сөзі де сауын биелердің желіге тізілетінін, «бие байлар» тіркесі де әдетте еркін жүретін жылқының байлауға түсіп, сауын маусымына тартылатынын білдіреді. Оның үстіне бұлар шараның түрлі сипатын аңдатады.

Аталмыш атаулардың ішінде барынша кеңінен таралғаны әрі этнографиялық жағынан мейлінше терең сипат байқататыны – «қымызмұрындық» атауы. Бұл атау ежелгі дәуірлерге тән халықтарда болатын кез келген этношара сенім тұрғысынан белгілі бір жоралғымен, рәсіммен сүйемелденетін ғұрыпқа негізделгенін меңзейді.

Ұлттық мерекелерде болатын этнографиялық қисынды ғұрыптың мазмұны қымызмұрындыққа да тән. Бұл жарыстың мәні – жаңа қымыз маусымының сәтті болуы, маусымашар ретінде «бәс қымыз» жарысымен қымыз ішкізіп жарыстыру жай ғана ермек емес. Оның астарында қымыздың жеткілікті, тіпті ағыл-тегіл мол болуын тілейтін тылсым ғұрып жатыр.

Осындай рәсімдік жарысқа қатысушылардың қымызға аузы да, мұрты да, мұрны да қанған. Бұдан басқа құлынның тұмсығына қымыз бүрку арқылы маусымашар ғұрыптар  болғандығы өз алдына. Осыдан келіп, жақсы ырыммен «қымызмұрындық» аталған деген пайымымыз бар. Әйтпесе, жай ғана «биебайлар» болмаса «биебау» секілді қысқа да нұсқа атауы орныққан болар еді. Қымызмұрындық атауы шараның этно- теологиялық мазмұнын ашып тұр: қымызға тою, қымыздың молдығын, жайлаудың жайлы болуын паш ету – осы шараның басты құны, мазмұны болып табылады.

Аудан халқы үшін Қымызмұрындық той, ұрпаққа берер мұра ретінде қабылдап, барынша көңіл аударады.

 Қымызмұрындық – бие байлап, алғашқы қымыз ішу тойы. Құлын байлап, бие сауылып оның сүті қорланып ашытылған соң екі-үш күн бойы жиналған қымызға ақсақалдар мен көрші- көлемдер «қымызмұрындыққа» шақырылған. Яғни алғашқы қымыз адамдарға салтанатпен ұсынылып, «көпке бұйырсын» деген тілекпен беріледі. Ақсақалдар үй иесіне рахмет айтып, батасын береді. Халықтың бұл дәстүрі де қонақжайлықты, жомарттық пен мәрттікті, бірлікті меңзейді

Құнан қымыз – үш тәулік бойы ашытылады. Ол саумал ішпейтін адамдарға беріледі.

Дөнен қымыз – төрт тәулік бойы ашытылады.

Саумал– баяу ашыған қымыз немесе жаңа сауған биенің сүтін ащы қымызға қосып, пісіп- пісіп жұмсартылған қымыз. Бұл екеуі де көбінесе қарттар мен балаларға беріледі.

Халқымыз бесті қымызды қатты бағалаған. Өйткені ол – бабына келген, әбден ашыған, иісі аңқып кісіні анадайдан тартып, түшкіртіп жіберетін күшті қымыз.

Қымыз ашыту – үлкен өнер. Жаңа сауылған биенің сүтін сүзіп, жылы кезінде күбідегі немесе сабадағы қорға немесе ашытқының үстіне құяды да, бір сағатқа жақын піседі. Қымызды неғұрлым көп піссе, соғұрлым жақсы болады. Мұндағы қор – күбінің немесе сабаның түбінде бұрынғы қымыздан қалған дегенді білдіреді.

Халқымыз жыл маусымына қарай уыз қымыз (мамыр қымызы), жазғы қымыз, күзгі қымыз (сірге қияр), қысқы қымыз (қысырақ қымызы) деп те атаған.

Уыз қымыз (мамыр қымызы) – биенің сүтінен әлі уызы кете қоймаған кезде ашытылған қоймалжыңдау қымыз.

Жазғы қымыз (сары қымыз) – жаз ортасында, яғни шөп әбден пісіп, буыны қатқан кездегі қымыз.

Түнемел қымыз. Мол қордың үстіне биенің сүтін құйып, ашытып, торсықта екі тәулік сақталған қымыз. Кейде торсықтың ішіне піспеген сүр қазыны салып, жылқышылардың қанжығасына байлап жіберетін болған. Бұл түні бойы шайқатылып, әбден бабына келеді. Мұның емдік қасиеті өте күшті, оны халқымыз «тосап» деп атаған.

Ауданымызда биыл 3- ші жыл қатарынан  өтетін Қымызмұрындықтың берері мол. Аудан халқы бір серпіліп, аудандық көркемөнерпаздардың концерттік бағдарламаларын тамашалайды. Спорттық шаралар өтіп, Қыз қуу, Теңге ілу, Аударыспақ, Бие сауу  сияқты шараларды жиналғандарға ұсынады.

Ғани РАМАЗАН,

«Қарқара» газеті