Облыс орталығынан ең шалғай таулы өлкеге қоныстанған Кеген ауданы шадыман шаттықтың құшағында. Аудан болып құрылып, іргетасын қалағанына бүгінде 90 жыл толып отыр. Тұңғыш Президентіміз-Елбасы Н. Назарбаевтың арнайы Жарлығымен орталығы Кеген ауылы болып Кеген ауданының қайта қалпына келгеніне екінші жылға аяқ басты.
Жердің жаннаты атанған Жетісу өлкесінің солтүстік-шығысында, күнгей, теріскей Іле Алатауының қойнауында жатқан Кеген ауданы таңғажайып табиғатқа да, тамырын тереңіне тартқан тарихқа да бай өңір. Ғылыми зерттеулердің деректеріне жүгінер болсақ, еліміздегі түгін тартса майы сорғалап тұрар, шыбық қадасаң шамалы жылдар аумағында биік бәйтерекке айналар құнарлы қара топырақты Жетісу аймағы өте ерте кезден-ақ адам баласының киелі де құтты қонысына айналғанының куәсі болар едік. Онда қазақ халқының негізін құрауда өзіндік елеулі үлесі бар Үйсін, Дулат, Сақ тағы басқа да ірі тайпалардың осы аймақты, оның ішінде аталған аудан аумағын да ата қоныс еткендігі мәлім. Осынау таулы өлкені көбірек зерттеген археолог ғалым Г. В. Лебединскаяның еңбектерінде бұл туралы деректер адам қиялын б.з.д. ҮІІ-Ү ғасырларға жетелеп, нақты айғақтармен дәлелдейді. Ғылымда тасқа қашап, ойып салған суреттерді «Петроглиф» атайтындығы мәлім. Солардың арасынан күні бүгінге дейін жақсы сақталған Қарашоқыдағы таңбалы тастар, одан бергі қыш құмыралар мен ыдыстар, яғни Андронов мәдениетінің үлгілері біздің ататегіміздің ғасырлардан ғасырларға жеткен мақтаныштары болып табылады.
Одан кейінгі дәуірлердің ескірмес ескерткіштері қатарында қазіргі аудан орталығы – Кеген ауылынан 25 шақырым жердегі Тұйық, Кеңбұлақ сайларындағы металлургиялық өндірістің әр түрлі қорытпа, шлак қалдықтары бұл өңірді мекендеген елдің ерте кезден-ақ өндіріс мәдениетін меңгере бастағандығын дәлелдейді. Ақтасты ауылы маңынан табылған ескі қорған ескерткіштерін, Жалаулы ауылының маңынан табылған алтын бұйымдарын зерттеген ғалымдар олардың б.з.д. І-ІІІ ғасырларда жасалғандығын дәлелдеген болатын.Осынау алтын бұйымдардың көпшілігі жануарлар стилінде скиф-сібір өнеріне жатады және сақ дәуіріндегі қолданбалы өнердің ең үздігі деп бағаланған. Атақты М. Қашқаридың жазбаларына қарағанда ерте замандарда-ақ Ұзынбұлақта, Кеңбұлақта және Темірлікте алтын өнідірілетін кен орындарының болғандығы, олардан зергерлік заттар жасалғандығы айтылады. Бұл туралы Ш. Уәлихановтың еңбектерінде де кездеседі. Аудан аумағына ерте кезден-ақ қазақ халқының негізін құраған көшпелі тайпалар мекендегені мәлім. Олар негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Оған өмірі мен мәдениеті ерте дамыған елдің бір бөлігінің отырықшылық тұрмысқа көшіп, қала тұрғызғандығы нақты дәлел бола алады. Жетісу жеріндегі сондай ескі қалалардың бірі – Қызылойпат (Шығу) қаласы біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында-ақ пайда болған. Бұл қала Ұлы Жібек жолының бір тармағандағы ірі сауда, мәдени және саяси орталық ретінде сол кездің өзінде-ақ қызмет атқарған. Аудан орталығының оңтүстік шығыс жағында 15-20 шақырым жерден орын тепкен бұл қаланы құм басып жатыр.
Кеген ауданының іргетасы 1928 жылы қаланған. Алғашқы жылдары ол Қарқара ауданы деп аталды. Құрамына қазіргі Кеген, Нарынқол аудандарының аумағы кірді. 1930 жылы аудан Кеген ауданы болып қайта құрылды. Бұрынғы аумағына Ұйғыр ауданының біраз жері қосылды. Аудан орталығы Қырғызсай (Подгорное) болып бекітілді. Бір жылдан кейін яғни 1931 жылдың 21 мамырында аудан орталығы Құмтекейге көшірілді. 1933 жылы аудан орталығы Кеген қыстағына ауыстырылды. 1936 жылы ауданның құрамынан Нарынқол, Ұйғыр аудандары бөлініп, Кеген ауданы өз алдына жеке шаңырақ көтерді. 1962 жылы Кеген мен Нарынқол аудандары қосылып, 1966 жылға дейін тіршілік жасады. 1966 жылы Нарынқол ауданы қайта бөлінді. Бұл кездері Кеген ауданына Үмбетжан Нұрғазиев, Сәдуақас Серкебаев, Зиядин Мыңбаев, Бексырға Данышпанов, Босатхан Ұлдарбеков басшылық жасады. Тәуелсіздігімізді алғаннан кейінгі жылдары қос ауданға Ы.Бектұрсынов, Б. Баймұханов, Б. Сабаншиев, Б. Нұрғожаев, М. Демеуов, Қ. Күдер, А. Айтжанов, Қ. Медеуов, Ж.Тәжиев секілді азаматтар аудан әкімі болып қызмет атқарды. Н. Құттықожаев, М. Ұнасбаев, Ұ. Әбек секілді азаматтар аудандық мәслихаттың хатшысы болды. 1997 жылы қайта қосылған Кеген мен Нарынқол, қазіргі Райымбек аудандары Тұңғыш Президентіміз Н. Назарбаевтың Жарлығымен 2018 жылы қайта қалпына келтірілді. Қайтадан құрылған аудандарға Жолан Омаров, Талғат Байедилов әкім болып қызмет атқарды. Райымбек ауданын бүгінде Н. Құдайбергенов басқаруда.
Кеген ауданының аумағынан өз тұсында А. Түркебаев, Ә. Жүнісов, Ы. Көшкінов, Ә. Алыбаев, Қ. Ұлтарақов, М. Әлдербаев, Т. Асанов секілді қоғам және мемлекет қайраткерлері шықты. Қалдыбай Ыбырайымовтай ерен ер сұрапыл соғыс жылдары Даңқ орденінің толы иегері атанды. Аудан өңірінен Жолсейіт Молдасанов, Ыдырыс Әбдіғұлов, Жақсылық Байбарақов, Іңкәрбек Жұмағұлов, Мұқа Жарқынбасов, Молдақын Мүсірәлиев секілді онға тарта Еңбек Ерлері шықты. Таулы өлкенің қастерлі де қасиетті топырағы Ақай Нүсіпбеков, Кеңес Нұрпейісов, Нұрғали Мамыров, Байынқол Қалиев секілді көптеген атақты ғалымдарды, акакдемиктерді дүниеге әкелді. Ұзақ Бағаев, Мұқатай Жылқайдаров, Сапар Байжанов, Досан Жанботаев, Жолдасбай Тұрлыбаев, Жанарбек Әшімжан секілді көптеген ақын-жазушылар өлкенің мақтанышы. Қазақстанның Халық Әртістері Есмұхан Обаев, Досжан Жанботаев, өнер тарландары Омар Қиқым, Тұрсынхан Қарақожаева, Нұрғанат Жақыпбаев, Рамазан Стамғазиев, Ермұрат Үсеновтерді де лайықты атап өткен ләзім.
Теңіз деңгейінен екі мың метрге жуық биіктікте орналасқан ауданда жақсылық мол, жаңалықтар жетерлік. Ауданда 12 ауылдық округ бар. 34 елдімкекенде 31900 халық тұрады. Өткен тоғыз ай көлемінде таулы өңірде 7 748 миллион теңгенің өнімі өнідірілді. Осы мерзім ішінде таулы өлкеге 3 004,4 миллион теңгенің инвестициясы тартылды. Ауылшаруашылығы саласы бойынша 10 815 миллион теңгенің өнімі өндіріліп, жоспар 103 пайызға орындалды. Аталған мерзімде аудан бойынша 1 729 миллион теңгенің салығы жиналып, жоспар 110 пайызға орындалды. Өңірде 135 шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын құрылым есепте тұрады. 789 кәсіпкер жұмыс істейді. 1521 шаруа қожалығы бар. Ауданда бөлшек тауар айналымының көлемі 3 115 миллион теңгеге жетті. Тоғыз ай ішінде 1 700 шаршы метр құрылыс жұмыстары атқарылып, 2 366 миллион теңгенің жұмыстары жүзеге асырылды. Өңірде 30 елдімекен таза ауыз сумен қамтамасыз етілген. Ауданда 32 білім шаңырағы бар. Кәсіптік-техникалық 1 колледж, 1 оқу-өндірістік комбинаты, 1 өнер мектебі жұмыс істейді. Өңірде 3 аурухана, 9 дәрігерлік амбулатория, 5 ФАП, 11 медициналық пункт жергілікті тұрғындарға қызмет көрсетуде. Ауданда жиырмаға тарта мәдениет ошақтары, Кеген халық театры, «Ереуіл» фольклорлық-этнографиялық ансамблі жұмыс жүргізуде. Тоғыз ай көлемінде таулы өлкеде 407 жаңа жұмыс орындары ашылды. Аудандық жұмыспен қамту орталығы арқылы 19 адам 73,5 миллион теңге несие алып, шаруаларын жүргізуде.
Ауданда туризм саласы да жақсы дамып келеді. Соңғы үш жылдың аумағында Жалаңаш ауылынан Көлсайдың көрікті көлдеріне дейінгі жол жасалды. Осылайша, аталған көлге келушілердің қатары еселеп артты. Үлкен жолдың бойындағы Жалаңаш, Ақай, Қарабұлақ, Саты секілді аулдарға туризмнің тигізіп отырған оң әсері бар. Тәуелсіздік жылдарының шарапатындай «Ғасыр құрылысы» атанған Мойнақ су электр стансасы салынды. Атақты Шарын шатқалынан адамдардың демалыс орнын салу қолға алынуда. «Қызғылт қамалдар аңғары» атанған бұл шатқал Солтүстік Америкадағы Колорада коньонынан еш кемдігі жоқ. Рас, көлемі жағынан Шарын шатқалы Колорадаға қарағанда шағындау. Таулы өлкедегі Қарқара жайлауы ерекше айтатын жасыл жайлау, жарқын өңір. 1916 жылғы Ұлт азаттық көтерілісі тұтанған жер. Осынау хан жайлау арқылы өз тұсында Ұлы Жібек жолының бір тармағы өткен. Аталған киелі өңірде әйгілі халықаралық маңызы бар Қарқара жәрмеңкесі жұмысын жүргізген. Қарқара жеріндегі Ереуілтөбеге көтеріліс құрбандарына арналып еңселі ескерткіш орнатылған. Бұл ескерткіштің негізін өз тұсында ауданға басшылық жасаған қоғам қайраткері Ораз Жандосовтар қалаған.
Кеген ауданының 90 жылдығына арналған мерейлі той аудандық мәдениет үйіндегі ғылыми-тәжірибелік конференциямен бастау алды. Келелі басқосуда Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің кафедра меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор Байынқол Қалиев баяндама жасады. Өңірдің тарихы туралы кеңінен сөз қозғады. Белгілі ғалым ауданнан шыққан республикаға, алыс-жақын шетелдерге танымал айтулы тұлғаларды орнымен әңгімеледі. «Соңғы 10 жылдың көлеміндегі ауданның жетістіктерін айтар болсам, таулы өңір бойынша ауқымды істер атқарылды. Дәнді дақылдың көлемі артып келеді. Төрт түліктің саны өсе түсуде. Әсіресе, жылқы мен қойдыңы саны артқаны байқалады. Асыл тұқымды мал басының да үлесі көбейе түскен. Ет пен сүт өндіру ісі бұрынғыдан әлдеқайда ұлғайған. Бұл – ауданның жетістіктері ғана емес, сонымен қатар экономикасының да көтерілгендігінің нақты дәлелі. Аудан халқының тұрмыс жағдайы жыл өткен сайын жақсарып келеді. Өңірде сәнді де салтанатты құрылыстар бой көтеруде. Бір ғана аудан орталығында заманға лайық, күн сайын 250 адам қабылдайтын емхана, 280 орынды балалар бақшасы, музей ғимараттары бой көтерген. Ауылдардың арасын жалғайтын жолдар қалыпқа келтірілуде. Осынау мерейлі 90 жылдық той қарсаңында аудан орталығындағы көшелер қайтадан асфальтталып, заманға лайық адамдар жүретін жолдар жасалып, бағдаршамдар орнатылыпты. Осының бәрін көріп қуанып қалған жайымыз бар»- деп атап көрсетті баяндама жасаған ғалым Байынқол Қалиев.
Конференцияда өз тұстарында ауданға басшылық жасаған Бексырға Данышпанов, Аян Айтжанов сөз алып, ауданның кешегісі мен бүгінгісі, онда елеулі еңбек еткен жандар туралы орнымен айтты. Ауданның 90 жылдық мерейлі қуанышымен «Достық үйі-Қоғамдық келісім орталығы» КММ-нің директоры Тәңірберген Қасымберкебаев, Қазақтың Абай атындағы Ұлттық Педогогикалық Университетінің халықаралық қатынастар кафедрасының профессоры, ғалым, өңірдің бір түлегі Талдыбек Нұрпейісов, ҚР кино қайраткері, ҚР кино өнерінің үздігі Шаяхмет Имашов, Ұйғыр аудандық мәслихатының хатшысы Нұрәкім Есжанов, белгілі жазушы, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, өңірдің айтулы түлектерінің бірі Жақыпжан Нұрғаожаев, ауданда ұзақ жылдар басшы қызметін атқарған Тұрсынгүл Мұқанова, Райымбек аудандық мәслихатының хатшысы Ерлан Құдабаев, Кеген аудандық ақсақалдар мен ардагерлер кеңесінің төрағасы Сабыр Досымбеков, ҚР Мәдениет қайраткері, ақын, сазгер Жақсылық Әбдіраманов сөз сөйлеп, ғасырға жуық ғұмыр кешкен таулы өңірдің жақсылықтары, жеткен жетістіктері туралы орнымен сөз қозғады. Осы күні кешкілік аудандық мәдениет үйі мен Ө. Жаңабаев атындағы орта мектептің арасынан жасалған балалардың ойын алаңы салтанатты түрде ашылды. Оған арналған лентаны «Достық үйі-Қоғамдық келісім орталығы» КММ-нің директоры Тәңірберген Қасымберкебаев, Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің кафедра меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор Байынқол Қалиев тағы басқалар қиып, жылы лебіздерін жеткізді.
Келесі күні ауданның мерейлі тойы аудандық мәдениет үйінде театрландырылған көрініспен басталды. Аудандық мәдениет үйінің өнерпаздары ауданның өсіп-өркендеуіне үлестерін қосқан бірсыпыра тұлғаларды сомдап, көп назарына ұсынды. Ел мен жұрттың жақсылығына арнайы келген облысымыздың әкімі Амандық Баталов аудан халқын елеулі де мерейлі салтанатымен құттықтады. Киелі мекен, құтты қоныс таулы өңірдің Хангелді, Райымбек секілді батыр балаларымыздың жауларынан қорғап, ұрпағына аманаттап кеткен қастерлі өлке екенін атап айтты. 1916 жылғы Ұлт азаттық көтерілісінің осы өлкеде болғанын айта келіп, сол бір қиын күндерде еліне пана, жұртына қорған болған Жәмеңке, Ұзақ, Серікбай мен Әубәкір секілді балаларымыздың ешқашан ұмытылмайтынын алға тартты. Еліне қорған болған батырлары, Еңбек Ерлері, ғалымдар мен жазушылар, қоғам қайраткерлері көптеп шыққан ауданның көркейер шағының алда екенін сөз етіп, бірқатар еңбек озаттарын Құрмет грамотасы, Алғыс хатымен марапаттады. Облысымыздың әкімі Амандық Баталов мерейлі мерекеде Кеген халық театрының ұжымына, жаңадан ашылған спорттық-сауықтыру кешеніне шағын автобустың және аудандық аурухананың жедел жәрдем бөліміне жаңа көліктердің кілтін табыс етті. Облыс басшысының қатысуымен ауданның 90 жылдығына орай жарық көрген «Ата тарих, тоқсан жылдың толғауы» атты кітаптың тұсаукесер салтанаты өрнек тапты.
Үлкен тойда Кеген ауданының әкімі Талғат Байедилов сөз сөйледі. Жиынға қатысушыларды ауданның қуанышымен құттықтап, бірсыпыра азаматтарға Кеген ауданының Құрметті азаматы төсбелгісін тапсырды. Тойдың мәртебелі қонақтарының бірі Мәскеу олимпиадасының чемпионы, Қазақстанның Еңбек Ері Жақсылық Үшкемпіров, қоғам қайраткері Стахан Белғожаев сөз алып, ізгі тілектерін жеткізді. Ауданнан шыққан алдыңғы толқын ақын, жазушылардың жолын жалғап келе жатқан танымал қаламгерлер, өңірдің айтулы түлектері Жанарбек Әшімжан мен Алмат Исаділ жүрекжарды лебіздерімен бірге халықтың үлкен қуанышына, тойына арнаған өлеңдерін оқыды.
Иә, осы күні жаңадан ашылған спорттық-сауықтыру кешенінде өңірдің 90 жылдығына арналған қазақша күрестен Кеген ауданының ашық біріншілігі салтанатты түрде ашылды. Облыс әкімі А. Баталов аудан орталығында жасалып жатқан көше жолдарының жайымен танысты. Ауданның 90 жылдығы осылайша атап айтуға тұрарлық елеулі оқиғалармен өрнегін тапты.
Қанат БІРЖАНСАЛ.
