31 маусым – саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні
Қолдан жасалған нәубет
Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарының аяғы мен отызыншы жылдардың басы қазақ халқының өміріне үлкен қайғы- қасірет әкелгенін тарихтан білеміз. 1929 жылы басталған колхоздастыру науқаны, одан кейінгі қазақ байларын тәркілеп қудалау, оның соңы «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» – деген сталлиндік – голощекиндік геноцидтік репрессияның соңы аштыққа әкеліп тіреді. Зерттеушілердің мәліметіне қарасақ, сол жылдары ашаршылықтан, қуғын- сүргіннен екі миллионнан астам қазақ опат болған. Біздің халықтың бір жаман әдеті бар. Араларында біраз беделі бар адамдар болса, соның артына түсіп шұқылап, етектен тартып, шалып құлатуға бейім адамдар кездеседі. Міне, қазақтың осы кемшіліктерін орыс империясы тиімді пайдалана білді. Біріне- бірін айдап салып, беделді адамдарын түрмеге жапқызды. Халқымыздың бір ғұламасы: «Қазақтың жауы – қазақ» – деп сол кезді бейнелеген болуы керек. Сол отызыншы жылдарда халқымыздың көптеген бетке ұстар зиялылары ұсталып, атылып кеткенін білеміз. Олар сауатты, көзі ашық, сол кездегі қоғамның дамуына деген өздерінің саяси көзқарасы болған азаматтар. Сол үшін де қудаланған. Ал ауылдағы сауатсыз, не болмаса шала сауатты, өз шаруасымен айналысып жүрген қаншама қазақ жазықсыздан жазықсыз көз жұмды. Солардың қатарында менің үлкен атам Жәйшібекұлы Мәсімбай, жоғарыда айтылғандай, өзінің іргелес туыстарының шағымымен ұсталыпты. Бұрын, Кеңес Одағы кезінде атамыздың қандай жағдайда ұсталғанын, қандай кінә тағылғанын білмейтін едік. Тәуелсіздіктің арқасында мұрағаттарда құпия түрде сақталған сондай құжаттарға қол жеткіздік. Осы құжатта атамыздың өмірдерегі, қалай ұсталғаны, тергеу амалдарының қалай жүргізілгені, кімдердің үкім шығарғаны толық баяндалған. Атамыз 1861 жылы бұрынғы Кеген ауданы, Көлбастау ауылында дүниеге келген. Совет Одағы орнағаннан кейін бұл өңір Алматы округі, Еңбекшіқазақ ауданы, №16 ауыл деп аталыпты. Тұрған жері деген графада осылай жазылған. Бұл кісі негізінен мал шаруашылығымен айналысқан, шала сауаты болған. 1916-1922 жылдар аралығында болыс (волостный управитель) болыпты. Ал, ұсталғанға дейін, яғни 1931 жылдың 6 қаңтарына дейін өзінің шаруасымен айналысқан. Соншалықты асқан бай да болмаған. Қолға түсіп ұсталарының алдындағы санақта 20 жылқы, 30 ірі қара, 200 уақ малы бар деп көрсетілген. 1930 жылдың күзінде ұсталатынын сезіп Көлбастаудың басынан Қырғыз асатын Қарақия деген асумен асып, Ыстық көлдің жағасында тұратын бір қырғыз танысының ауылын паналайды. Арыз жазғыштар қоя ма, паналаған жерін ОГПУ-ға хабарлайды. Сол жерден атамызды ұстап Қарақолдың түрмесіне қамап, үстінен іс қозғайды. Істі ОГПУ-дың қызметкері Николаенко деген жүргізеді. Біраз күннен кейін Алматыға апарады, сол жерде тергеуін жалғастырады. Менің үлкен атамТұрсынәлі сол кезде он жасқа келіп қалған кезі екен, атамыздың қалай ұстап әкеткені былай еске алады:Үш солдат түн жарымында үйге басып кіріп, атамды бір атқа мінгізіп, қолдарын артына байлап, екі аяғын аттың бауырынан алып байлап жетектеп алып кетті- дейді. Тергеу кезінде атамызға тағылған негізгі кінә, колхоздастыруға қарсы халық арасында үгіт жүргізген. Ол кезде халық ашаршылықтан күйзеліп, өлім- жітім етек алған кез. Осы жағдайды алға тартып, егер ел қолындағы азын- аулақ малын ортаға берсе, сол малмен жанын бағып отырған елдің жағдайы не болады. Біз көшпенді халықпыз, колхоз бізге әзірше тиімсіз деген пікірде болған. Тергеу кезінде де осы пікірінен таймаған. Тағы бір таққан кінәсі, 1930 жылғы астыққа салынатын салық орындалмаған, сөйтіп салықтан жалтарды- дейді. Арызданушының жазғаны болу керек, болыс болған кезінде малай ұстаған, байдың баласы болған депті. Сол отызыншы жылдың басында Голощекинның геноцидтік саясатына шыдамаған халық жаппай Қытайға, Қырғызға жан сауғалап қашқанын білеміз. Атамыз да сол жылдары біреулер арқылы Қытай жақпен қатынас орнатып тұрған көрінеді. Алғашында сол жаққа кетпек ойы болдыма екен- деп ойлаймын. Тергеуде бұл жағдайы да кінә ретінде көрсетіпті. Егер атам сол кезде Қырғыз аспай, Қытай жаққа кеткенде, түрме азабын көрмей, өз ажалынан, бала– шағаның қолында қайтыс болар ма еді- деп кейде ойлаймын. Осы көрсетілген кінәларды атамыз мойындамаған. Істі сотқа жібермей, «үштік» өз үкімімен үш жылға Орал өңіріне жер аударылсын деп үкім шығарыпты. Қол қойғандар: Николаенко, Рязанцев, Исабеков, 10 наурыз 1931 жыл. Кіналарын мойындату мақсатында «үштіктің» қандай әдіс айла қолданатынын әдебиеттерден, кинофильмдерден білеміз. Ал, мойындамаған жағдайда азаптау тәсілін пайдаланады. Сондай азаптауға шыдай алмаған болуы керек, атамыз үкім орындалмай түрмеде қайтыс болыпты. Атамнан үш ұл болған: Әбдіғали, Қадыр, Рақымберді.Қайтыс болыпты деген сыбыс ауылға жетеді. Ақылдаса келіп, анығын біліп келуге Қадыр әкемізді Алматыға жібереді. Ол кісі түрмені тауып, басшыларына кіре алмай, ешқандай дерек ала алмай жүргенде, сол түрмеде күзет жұмысын атқаратын бір азамат жеке шақырып алып, атамыздың камерада қайтыс болғанын айтады. Қайтыс боларының алдында атамыз әлгі кісіге бөркі мен белбеуін береді. Ауылдан біреулер келсе табыс етерсің – деп тапсырады. Бірақ жерленген жерін білмеймін – дейді. Келесі жылы, ел жайлауға шыққан соң, Көкжазық деген өзеннің жайлауында туыстары құран бағыштап, ас беріпті. Осы жоғарыда баяндалған әңгімелерді жақын туыс әкеміз Разақов Әкіпбай, ағам Тұрсынәлілердің естелік әңгімелерінен естіп едім. Ал осы бабаларымыздың артында қалған бала- шағаның, туыстарының қандай кінәсі бар еді? Солардың қаншамасы қудалауға түсті, қорлық көрді. Сондай зобалаңды кейін біздің әкелеріміз де бастарынан өткерді. Ол өзінше бөлек әңгіме. 1997 жылы атамыздың ақталу жөніндегі анықтама газетке жарияланды. Сол жылдың қазан айында өзінен тараған ұрпақтары бас қосып, Кіші Жалаңаш ауылында ас бердік. Жерленген жері белгісіз болғандықтан, өзінің туып өскен жері Көлбастауға, Жалаңаш – Саты тас жолының бойына ескерткіш тас орнаттық. 1997 жылдың аяғында Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасына ақтау жөніндегі анықтама сұрап өтініш жолдағанбыз. Сол арызымызды қарап, 1998 жылғы 10 ақпанда төмендегідей анықтама жіберіпті. Анықтама орыс мәтінінде жазылғандықтан, сол күйінде беріп отырмын. «Приговор суда, постановление НКВД и последующие судебные постановления в отношений Жайшибекова Масимбая признаны необоснованными и на оснований Закона Республики Казахстан «О реабилитации жертв массовых политических репрессий» – он реабилитирован». Начальник отдела старший советник юстиции Д.Есенжанов. «Мың өліп, мың тірілген» қазақ халқының басынан өткізген нәубеттердің бұл бірден-бір көрінісі. Президентіміздің арнайы жарлығымен 31 мамыр қуғын- сүргін құрбандарын еске алу күні болып белгіленген. Осыған орай сол жылдарда жазықсыз қайтыс болған ата- бабаларымыздың туыстарымыздың жандары Жәннатта болуын бір Алладан тілейік. Келешек ұрпағымызға, жалпы қазақ халқына осындай зобалаң заман ешқашан тумаасын. Бейбіт заманда, береке бірлікте өмір сүрейік демекпін.
Мәсімбаев Әукен Әбдіғалиұлы, Бөлексаз ауылы.
