Әзілхан НҰРШАЙЫҚОВТЫҢ «ИЛ-18» ӘҢГІМЕСІНІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ

Қазақстанның халық жазушысы Әзілхан Нұршайықовтың «Ил-18» деп аталатын әңгімесі бар. Бұл шығарма өткен ғасырдың орта тұсында, дәлірек айтсақ, алпысыншы жылдардың басында жазылған. Алғаш рет «Балдырған» журналының 1963 жылғы ақпан, наурыз, сәуір айларындағы сандарында, кейін қаламгердің 1969 жылы шыққан «Батырдың өмірі» атты кітабында жарияланды. Ил-18 ұшағы бұрынғы одақтағы ең мықты әуе көлігі саналып, елдің ерекше ықыласына бөленіп тұрған кезде осы әңгіме жарық көрді. Кезінде осы туындыны ұшақ түгілі пойызға мініп көрмеген талай ауыл баласы қызыға оқыды. Себебі, бұл шығарма Ил-18 ұшағына мініп, саяхаттауға деген құштарлықты оятады. Сол ұшаққа мініп, Алматыдан Мәскеуге бара жатқан әке мен баланың — Ермек пен Әділдің тіршілігіне әркімнің де аңсары ауады. Солар секілді қалада тұрғысы келеді, ұшаққа мініп, алыс сапарға шығуды армандайды. Оның үстіне бұл балаларға арналған шығарма болғандықтан тілі мен стилі жағынан да жас ұландарды еліктіретіндей тартымды көркем дүние болып шыққан.
Шығарманың кейіпкері жазушы Әзілхан Нұршайықовтың өзі деуге келеді. Автор төрт баласының бірімен арнайы жолдама бойынша Мәскеуге сапар шегеді. Әңгіменің оқиғасы жолаушылар Алматыдан жолға жиналып, Мәскеу әуежайына жеткенше ғана өрбиді. Соның өзінде оқырманға мол танымдық мәліметтер мен тағылымы зор сәтті детальдар көптеп ұсынылады.
«Ил-18» әңгімесі «Үйде», «Аэропортта», «Аспанда» деп аталатын үш бөлімді құрайды. Осы үш бөлім бір-бірімен тығыз байланысып, оқиғаны тұтастандыруға қызмет етіп тұр. Көркем шығарманың тәрбиелік мәні зор болуы керек десек, аталған әңгіме бұл міндетті мүлтіксіз атқарады. Қызмет бабы бойынша Мәскеу мен Ленинградқа саяхатқа жолдама алған Ермек бұл сапарға балаларының бірін ертіп кетуге бел буады. Бірақ алтын асықтай перзенттерінің қайсысын алып кетерін білмей қиналады. Бірін алып кетсе, қалғаны өкпелейді. Сол Ермектің отының басында бақ-берекенің бар екенін, балаларының өте тәрбиелі екенін автор былайша баяндайды: «Олар әкесінің жұмыстан қайтуын күндегідей қуана қарсы алды.
— Апа, әкем келді, — деп дауыстады Әли Ермек есіктен кіре бергенде.
— Жаңа журнал бар ма? — деді Әлия.
— Теледидар бағдарламасы ше? — деді Әділ. Ең соңында әкесінің қасына Алма келді
— Шаршаған жоқсыз ба? — деп ол әкесінің мойнынан құшақтады». Ал әкесінің Мәскеу мен Ленинградқа саяхатқа баруға жолдама алғанын естігенде балаларының қуанғаны керемет. Автор кейіпкердің сапарға өзімен бірге қай баласын ертіп шығатын сәтті айқындар алдында от басындағы жарасымды тіршілікті одан әрі әрлендіре түседі. «Осындай ынтымағы жарасқан шаңырақтың бірінен бірі өткен тәрбиелі төрт баласының қайсысының бағы жанайын деп тұр екен» деп шешуші кезеңді кейіпкермен бірге сен де тағатсыздана күтесің. Себебі, олар әкесін жанындай жақсы көреді, оған қатысты әрбір жаңалыққа мәз болады.
«— Тамаша! — деді Әли мен Әділ қоса дауыстап,
— Неше күнге, әке? — деді Әлия.
— Он екі күнге.
— Құттықтаймын, әке! — Алма басқалардан бұрын келіп оның қолын алды.
— Құттықтаймын, әке!
— Құттықтаймын!
Өзгелер де әкеге жарыса қолдарын ұсынды».
Әкесі балаларының көңілін қимай, жеребе тастау арқылы жеңіске жеткен Әділді жолға алып шығады. Одан әрі әңгімеде танымдық сипаты бар детальдар сәт сайын ұшырасады. Әңгіменің алғашқы бөлігінде де танымдық мәлімет беретін тұстар бар. Алпысыншы жылдардың басындағы Алматы қаласының сәулеті әсерлі сипатталады. Ал енді қаламгердің Алматы мен Мәскеуге қатынайтын Ил-18 ұшағы орындайтын рейстің жай-жапсарын балаға ұғынықты тілмен түсіндіріп бергені соншалықты, сол заманда бұл ұшақтың жарнамасы да дәл осылай жасала қоймаған шығар деген ой келеді.
Әңгіменің формасы өте сәтті табылған. Әділ балаға тән әуестікпен әкесіне сәт сайын сауал қояды. Ермек асықпай, байыппен жауап береді. Сөйтіп екеуінің диалогы әңгіменің тәрбиелік-тағылымдық міндетін орындайды. «Бір кейіпкердің айтқан сөзі екінші кейіпкердің айтатын сөзіне түрткі болып, келесі сөйлеуші жауап қайыра сөйлейді», – деген академик Зәки Ахметовтің анықтамасына сүйенсек, екеу ара осы әңгіме арқылы талай ұланға тағылымдық дүниелерді мол ұсынуға болатынын көреміз. Автор осы әдісті өте шебер пайдаланған. Мысалы, мына диалогты қарап көрейік:
«— Әке, шабаданды неге тастап кеттіңіз? — деді Әділ артына қайта-қайта қарап.
— Енді шабаданды Мәскеуге барғанда бір-ақ аламыз, — деді әкесі. — Мынау соның қағазы: мына нөмірмен шабадандағы қағаздың нөмірі бірдей.
— Оны самолетке кім апарып салады?
— Оны кісілердің өздері апарады, — деп Ермек таразы маңындағыларды нұсқады.
— Ал ана қағаздар не, әке?
— Бұл самолетке отыратын талондар, мұнсыз бізді оның ішіне кіргізбейді». Сөйтіп, әкесі баласына ұшаққа отыру тәртібін, оның қанша салоны, қанша орындығы бар екенін, ұшақ ішінде кімдер қызмет атқаратынын, олардың міндеті қандай екенін осы тәсілмен түсіндіреді. Ұшақтың ішіне қанша адам сиятынын білгісі келген ұлына тапсырма беріп, өзіне есептеді. Бала сол үшін салондарды аралайды. Адамдармен танысады. Ұшақ ішінде тамақтанғанына разы болады. Балалық әуестікпен әрнәрсені қайталап сұрай береді. Баланың осы психологиясын шебер пайдаланған автор әкесі екеуінің әңгімесі арқылы оқырманға талай жәйтті өте жеңіл тәсілмен баяндауға мүмкіндік алады. Әділ ұшақ ішінде әр нәрсені үйренген сайын бір үлкен шаруа тындырғандай сезінеді. «Жұрттың бәрі белбеулерін буынып алған екен. Осы кезде самолет те орнынан қозғалып берді.
— Әке, мен не істеймін?
— Буын беліңді.
Сасқалақтаған Әділ орнына отыра қалып, белбеуге жармасты. Бірақ ол айылбасты қалай бекітуді білмеді. Папасы оған айылбасын қалай ашып бекітуді үйретті. Енді оған самолет белбеуін буыну оп-оңай іс болып көрінді». Осы мысалдан автордың бала танымына сай ұғындыра білу шеберлігін байқаймыз. Ермек баласына ұшақтың үстінде басқа нәрселерді де үйретеді. Ұшақ ішінде қалай жүріп-тұру керектігін, киім ілгішті, әжетхананы қалай пайдалану қажеттігін көрсетеді. Ол ұлы екеуі бірлесіп, Мәскеу мен Алматының уақыт айырмасын ескере отырып, қай қаланың үстімен ұшып бара жатқанын есептеп шығарады. Ермек ұшақ ішінде тек әкенің ғана емес, педагог-тәрбиешінің де ролін атқарады. Баланың танымдық мәліметі лезде нәжижесін көрсете бастайды. Оны мына мысалдан аңғарамыз:
«— Әке, мен бір нәрсе білдім, — дейді Әділ.
— Не білдің, ұлым?
— Жерде бұлт немесе жауын болған кезде, оның ар жағында, аспанда күн жарқырап тұрады екен.
— Міне, жігіт, — деді әкесі оған сүйсініп
— Тағы бір нәрсе білдім.
— Ол не?
— Жердің бұлты қара да, аспанның бұлты ақ болады екен
— Рас, — деп Ермек бұған да разылық білдірді». Ермектің ұшақ ішіндегі тәрбие жұмысы мұнымен шектелмейді. Енді ол ұлына бұлттардың не нәрсеге ұқсайтынын асықпай түсіндіреді. Ол баласына дөңгеленген ұсақ-ұсақ ақ бұлттардың бір отар қойға, төрт бұрышты үлкен ақ бұлттың үйіп қойған мақтаның маясына ұқсайтынын айтады. Отар қойды да, мақтаның маясын да бұрын көрмеген Әділ шындап ойланады. Сосын өзінше ой қорытып, бұлттарды өзі көрген дүниелермен салыстыра бастайды: «Меніңше, әке, осының бәрі ақ қарға, мұзтауға ұқсайды, — деді Әділ. — Кішкене күтсек, анау жерден ақ аю шыға келетін сияқтанады».
Шығарманың ең шырқау шегін аңғартатын деталь мынау. Бұлттардың арғы жағында тым биікте ұшып келе жатқанын сезінген Әділдің кеудесін қуаныш кернеп, бар әлемге жар салып айғайлағысы келеді. Сол қуанышын басқалармен бөліскенді жөн көрген бала ұшақ ішіндегі шағын үстелді пайдаланып, шешесі мен бауырларына хат жазады. Әкесі оған ұшақтың үстелін құрып беріп, қолына қағаз бен қарындаш ұсынады. Сондағы хаты мынау: «Амансың ба, апа… Алма, Әлия, Әли, білсесіңдер ме, біз әкем екеуміз жерден жеті километр биікте отырып, тамақ іштік. Самолеттің іші үй сияқты, шай төгілмейді. Жазу жазатын үстелі де бар. Осы хатты өз үстелімнің басында отырып жаздым. Хат жазған Әділ. 15 тамыз, 1962 жыл». Ең соңына әкесінің ақылымен «Ил-18» самолетінің борты» деп қосады.
Әзілхан Нұршайықовтың «Ил-18» әңгімесі- өмірдің деректерін көркемдікпен суреттей білген шығарма. Бір ғана ұшақтың деректемелік мәліметтері арқылы бала танымын кеңейтетін мол түсінік берілген. Жазушы оны шеберлікпен ұсыну тәсілін де таба алған. «Шынайы көркем туынды қашан да бүгінгіге қызмет етеді» – деген академик Серік Қирабаевтың анықтамасына сүйенсек, халық жазушысының бұл әңгімесі мән-маңызы мен таным-тәлімі жағынан қаншама уақыт өткеніне қарамастан әлі де құндылығын жоғалтқан жоқ дей аламыз.
Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН.