Қасиетті Қайқы асуы
Алматы облысы Кеген ауданына қарасты Қайқы асуын білмейтін адамдар жоқ шығар… Өзіндік қасиеті мен киелік болмысы көптеген әңгімелердің арқауы, аңыздардың негізіне айналған.
Қазақтың қас батыры, екі бірдей мемлекеттің үрейін алған, қорқынышына айналған Жақыпберді батырдың мекені болған Қулық тауының күншығысында орналасқан Қайқы асуын батырдың болмысы мен батырлығына тікелей байланыстыруға болады. Ел басына күн туып, жақын-алыс шет елдерге үдере көшкен көштердің көпшілігіне басшылық етіп, ұрпақты сақтап қалу жолында Жақыпберді батырдың атқарған жұмысы орасан зор болды. Сол уақытта Жақыпбердінің ескертуімен көшуге даярланған ауылдар, жүктерін үй ішіне жинап қойып, тек киіз үйдің өзін жықпай күтіп отырады екен. Батыр келді дегенді естіген бетте үйлерді жығып, сақадай сай тұратын көрінеді. Жақыпбердінің ұйымдастыру қабілетінің арқасында бір ауыл бір түнде тау асып кетеді етен. Кезекті бір ауылды көшіріп кетуге қамданған уақытта, сол ауылдан шыққан сатқындардың әрекетімен арнайы жасақ ауыл маңын торуылдап, Жақыпбердіні күтеді. Ауылдан жасырын шыққан хабаршылар Жақыпбердінің жолын тосып, суық хабарды жеткізеді. Дегенмен, елді көшіріп кету көкейінде тұрған батыр ауылға барады. Ауыл маңындағы жендеттермен үлкен қақтығыс болады. Көп қолмен арпалысу мүмкін болмағандықтан Жақыпберді шекара асуға мәжбүр болады. Салы суға кетіп, елмен қош айтысып бара жатып, Қайқының асуына шыққан кезде былай деген екен:
Қайқының шығып тұрмын кезеңіне,
Ұстаған ұқсап қоян көжегіне.
Мойын бұрып арт жағыма қарағанда,
Ду етіп от оралды өзегіме!
Осы бір шумақ өлеңнің өзі асудың бұрыннан Қайқы деп аталуының бір дәлелі іспеттес.
Ал, өлкетанушы, суретші, тарихшы Сәрсенбай Болат Жапсарбайұлының «Өлке тарихнамасы» (Кеген ауданының 100 тарихи киелі орны) ӘОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5 Қаз) 2023 ж. кітабындағы «Қайқы» әңгімесінде былай дейді:
Қайқы асуы – Қулық тауының асуы. Кеген, Нарынқол аймағын Алматы бағытына шығаратын жол. Таулы өлкенің қауіпті асулары қатарына жатады. Қайқы асуының жолын ауданның барлық колхоздар мен мекемелерден мыңдаған адамдарды жинап, тау жарларын лом темірмен ойып, қоларбамен топырақты шетіне тасып, арба жүретін жол салған. Екі жыл бойы құмырсқа секілді тоқпақтап тас ойып, топырағын тазалап шетке үйген жанкешті жұмысқа үлкен-кіші демей, қатынасқан. Сол кезенде Түрксіб жолы секілді, бұл жолға да үлкен саяси әр берілді. Жұмыстарға Комсомолдық жол, Сталиндік жаңа жол деген ұрандар тағылып, айдарланды. Жол біткен күні, яғни, 1941 жылы 22 июньде Ұлы Отан соғысы басталыпты. Кейін соғыс біткеннен кейін де бірнеше рет жолды кеңіту, жайлы жасау бағытында жұмыстар жасалынды. Белгілі ақын Кәдірбек Құныпияұлы Қайқы туралы:
Жатқасын ба қайқайып Қайқы дейді,
Жарқыраған жар тастар жай тілейді.
Қырқасына Қайқынын іліккенде
Күн кідіріп, күміс-нұр, Ай түлейді.
Жалғанатын коктеммен екі арасы,
Қыс пен жаздың секілді шекарасы.
Бұл өңірде асу көп асқаралы,
Қайқы деген солардың отағасы.
Құбылмалы мінезге үйір егес,
Кеше көрген қызығы, бүгін елес.
Шыңдаса егер шілде де ши тұтатып,
Артынша қар жамылу – бұйым емес.
Соқпақтары қиялап тасты жарған,
Жүрексіздің көзінен жас шығарған.
Сопысынып, сырбазсып оқта-текте –
Сәлде орайды басына ақ тұманнан.
Танытардай таулардың дара тегін,
Әдіптейді бөркін мұз, қар етегін…
Аттанғанда ауылдан Қайқы айтады:
Асулардың алдыңда бар екенін! – деп жырлаған.
Енді Асудың неге Қайқы аталуына келсек. Ежелгі аңызда Қайқы атауы Әлмерекұлы Жәнібектің есімімен байланысты. Қайқы /Ақсұлу/ перінің қызы еді. Аңызда Жәнібек осы перінің қызымен үйленген. Жер атауы осы кісінің атымен Қайқының асуы деп аталып қалды. Енді осы аңызды баян етелік.
Айналасы қалың талмен көмкерілген «Аққу көлі» жайлы аңыз әңгіме. Әлмеректің ұлы Жәнібек жалындап тұрған жиырмадағы кезі екен. Аң қуып, күн тас төбеге келгенінде ыстықта «Аққу көлінен бірақ шығады. Суреті су бетіне нұр болып сағымданған екі сұлу қыздың бірі суда шабақша жүзіп жүреді, Енді екіншісі киімін киіп алып шашын тарап жағада отырады. Жігітті көрген жаңағы қыз аққуға айналып ұшып кетеді де, судағы қыз жан ұшыра киіміне ұмтылады. Киімде бір сыр бар екенін түсіне қойған сезімтал жігіт, қыздан бұрын қамданып киімді ат үстінен іліп алады. Судан кеудесін көтере алмаған қыз киімін сұрап көп жалынады. Бірақ қыздың сұлулығынан есінен танған жігіт киімін бермейді. Сонда перизат ойға кетеді «Осы көлге үйренісіп он екі жылдан бері адамзат емес, құста қайта айналып келмес. Бұл құдіреттің маған жасаған жазуы шығар» деп жүрегіне бір қимастық сезім ұялап, жігіттің тәнті болған жүрегіне басын қойды. Арада біраз жылдар жылжып өтті. Жәнібек Ақсұлудан төрт ұл, бір қыз сүйді. Әйелі болса да Ақсұлумен некелесер алдында айтқан бір шартын Жәнібек бұлжытпай орындап келеді. Бүгін де Ақсұлудың «Ғұсыл құйынып алайын. Ауылдан ұзап кеткін» деген дағдылы сөзімен сыртқа шет жаққа кетіп қалады. Бір қыр асқан соң Жәнібектің бойына бір қулық келе қалады. «Бас қосқалы оншақты жыл болды, Жуынған кезімде тәнімді көруші болма дегені несі. Мұнда бір сыр бар ау» деп тағат тауып отыра алмай, тығылып келіп үйдің жапсарынан сығалап қарайды. Бұл кезде әйел аққу кейпінде енген, жуынып жатады. Сұлу селк ете түседі. Жәнібектің келгенін біліп қойып, қанатын жая лып етіп, шаңыраққа қонады.
– Айтқан серт-атқан оқ. Сөзінде тұрмай, әзәзіл ойға ілесіп пендешілік істедің, Менен төрт ұрпақ қалды. Өзіңе аманат етемін. Ел бастайтын ерлер тұқымыңнан үзілмесін. Әлі де берерім мол еді. Амал жоқ, өз обалың өзіңе. Хош бол деп ұша жөнеледі. Шарықтай көкке көтеріліп үйді бір айналып ұшып, кете барады. Жәнібек жүйрік атына қамшыны басып, өзегі өртеніп, Ақсұлудың артынан көп жерге дейін шауып ілесіп, ақыры аты болдырып жолда қала береді. Ақсұлу күйеуінің көңілі суысын деді ме екен, артына мойын бұрып қарамаған күйі көк зеңгір аспан астынан бұлдырап көрінбей кете барады. /Ә.Тойғанбайұлы жазбасы. Ж.Айдарханұлы «Албандар» 2012ж./
Жәнібек бабамыз бен Қайқы анамыздан шежіре жолымен бір қыз төрт ұл тарайды. Бұған дәлелел, 2019 жылы «Толғанат Г» баспасынан шыққан «Әлмерек абыз және оның ұрпақтары» атты жинақта берілген «Жәнібексіз жау жеңілмес» (168-177 б) деген мақала. Мақалаға негіз болған Нөкербан Нұғманұлы, Әбілқасым Молдәлімұлы сияқты көнекөз қариялардың қөнеден келе жатқан, ұрпақтан ұрпаққа мирас болып келген деректі әңгімелері. Алдыларына әпкесін салып, дүние есігін ашқан Қойлыбай, Кошек, Тоқсейіт, Байсейіт заманының заңғарлары бола білген. Қайқы ана Жәнібек атамен қосылған сәттен жарына өзінің шартын айтады. «Мен жуынып жатқанда үстімнен түспеуіңізді сұраймын…»- дейді анамыз. Өмір өте береді. Күндердің бір күнінде Жәнібек батыр кезекті жорықтан келгенде, әдет бойынша алдынан балалар шығып, «Үйге кірмеңіз, апам жуынып жатыр!» дейді екен. Сонда, батыр бұл жарымның менен жасырған несі бар деп, киіз үйдің туырлығын кесіп жіберіп ішке үңіледі. Сол сәтте апамыздың жуған басынан от жалындап жатқан екен. «Қап, батыр, өзіңізге өзіңіз жасадыңыз. Сізге әлі де берерім мол еді. Қош, қош….» – дейді де, құсқа айналып, шаңыраққа қонады да ары қарай ұшып кетеді. Кейін әпкесін аналарының алғаш Жәнібек батырмен жолыққан жеріне барып келуге Байсейіт келісім береді. Аталмыш жерге барғасын «апа қайдасың, бір көрінші», – деп жылаған қызы кенжесі Байсейітке батасын беріп, басынан сипайды да сол жерде ғайып болады.
Барша деректерді топшылар болсақ, расымен үлкен шындыққа көз жеткіземіз. Ауыз екі тараған әңгімелерде әр түрлі өзгерістер болары сөзсіз. Дегенмен, «Айтушыда айып жоқ, тыңдағандар ғибрат алсын…»- дейді ұлы бабаларымыз. Тарих таразысына салар болсақ, расымен Қайқы (Ақсұлу) анамыздың перінің тұқымы екендігі толықтай анықталады. Сонымен қатар біздің санамыз игере алмайтын таңғажайыптар да мол екендігіне көз жеткіземіз. Ұлылықтың негізіне айналған Жәнібек атаның да Қайқы ананың да рухына мәңгі тағзым.
Осындай деректерге сүйенер болсақ, расымен құрсағына рулы елді сыйғызған қасиетті Анаға құрмет көрсеткен Бабаларымыздың асуды «Қайқы асуы» деп атауы, Қайқы (Ақсұлу) анамызға қөрсеткен құрметі деп білеміз.
«Әулие де, батыр да ұлы анадан,
Қасиетін ұлықтар күллі Албан.
Жәнібек ата көсегесін көгерткен,
Қайқы ананың асуда аты қалған.» – деп жорналшы Нұғман Елгүл Нөкербанқызы жырлайды.
Ендігіде, Жәнібек бабамыздың жары болған, баршамыздың анамыз Қайқы (Ақсұлу) есімімен асудың аталғанына еш талас болмайды деп сенеміз. Батыр бабадан, асыл анадан тараған ұрпақтар елдің елдігі мен ерлігі жолында барын ғарыштап, ұлы есімдерге кір келтірмей ғұмыр кешулері нәсіп болғай.
Нұғман Алмасбек Нөкербанұлы,
Кеген аудандық мәслихатының төрағасы.
