«ҰЛТЫМ – ҰЛАҒАТТЫ ҰРАНЫМ» Әділхан Зықаев жайлы философиялық естелік-эссе

Қазақ елі болам десең мәңгіге,
Ұрпақ өсір, тегіңді тарт еліңе.
Әділхан Зықаев

Өзім өте жақсы білетін өресі Алатаудай биік, өле өлгенше ар-намыс пен адалдықты ту етіп ұстап, «ұлтым – ұлағатты ұраным» деп пәни дүниеден баз кешіп өткен, есімі елең еткізетін Әділхан ағам жайлы жазу маған бір мезгілде әрі оңай, әрі қиын сияқты. Оңай болатыны – көзі тірісінде Абыз ата атанған аңыз адам жайлы бәрін бір кісідей білетін-ақ тәріздімін. Ал, қиын болатыны – Алатаудың шыңы алыстаған сайын зорая көрініп, бұрын-соңды байқалмаған жаңа бір қырларын танитының тәрізді, Абыз ағамның, аңыз ағамның адами қырлары, азаматтық айрықша қасиеттері ашыла, айқындала түсетіндей. Өзім «қанша тізбеледім» дегенмен, асыл ағам жайындағы ең бір басты, ең негізгі мәселе көкейімде қалып қойған секілді әлдебір сиқырлы сезім кеудемде күмбірлеп тұрады.
Жарықтық Әділхан ағамның жан дүниесінде жаздың күніндей керемет бір жаймашуақтық болатын. «Біз ғажап бір сырлас ағайын болдық» десем, оным артық айтқандық болар. Бірақ алтын уақытты бағалай білетін, құрметті зейнетке шықса да, қашанда әлдебір ой, қам үстінде жүретін ағаммен анда-санда бір сәті түсіп, кездесе қалсақ, сағынысып жүздесеміз, уақыт мүмкіндік бергенінше асықпай сырласамыз. Маған, әсіресе бүкіл елге сыйлы ағамның көрінер көзге үлкендігін көрсетпей, өзінен жасы кішілермен де терезесі тең адамша сыпайы, ибалы, инабатты, биязы түрде сөйлесе беретіні өте қатты ұнайтын. Онысы да жорта ізет сақтаудан, аса бір мәдениетті адам боп көрінуден емес, туа біткен табиғи мінезінен болатын. Тағы бір ғажабы, ұзақ ғұмырында ағам қандай да бір үлкен қызмет атқарса да, ісіне берік, айтқан сөзіне мығым, ойы тұнық, өзім деген адамға өзегін жұлып беруге әзір екені аңғарылып тұратын. Кейде мен ағамның осы мінезіне, болмыс-бітіміне қарап отырып: «Апыр-ау, бұл кісінің кез келген адамға осындай жанашырлығының, жалпы алғанда, осыншалықты адамсүйгіштігінің сыры неде?» – деп, қатты таңырқаушы едім. Оның сырын таба алмасам да, әкемдей болған ағам үшін көңілімді еріксіз қуаныш кернеп, оны мақтаныш тұтатынмын. Торқалы тоқсан жастан асқанша сол бір қалпынан айнымай, тозбай, дүниеден озды ғой асыл ағам. Міне, «содан беріде талай су ақты» дегендей, біраз уақыт артта қалыпты. Бірақ, ағаммен бірге болған әрбір сәт, әрбір мезет күні кешегідей есімде.
Әділхан аға тың тыңдағандай алыстағы әлдебір дыбысқа құлағын тоса қалыпты. Ол маған мойнын қайта бұрғанда, емеурінінен бір әңгіме айтқысы келетінін сезе қойдым. Айтқанымдай-ақ ағатайым:
– Қалқам, сен әлемдегі ең бейқам құсты білесің бе?- деп, әдетінше әңгімесін сұрақтан бастады. Сөйтсе-дағы, ол менің жауабымды күтпей, сөзін жалғастыра жөнелді.
– Жұмбақтамай-ақ қояйын, қарғам, мына бір толғамыма құлақ сал. Абыз аға жөткірініп қойып, алдындағы жаюлы дастарқан үстінде тұрған тостағанды екі алақанымен аялай ұстап, салқын саумал сусынды бір демде сіміріп алды. Сосын ыңғайлана отырып, ұзынсонар бір өлең шумақтарын төгіп-төгіп жіберді. Жәй ғана шумақтар емес, кішігірім бір дастанға бергісіз оқиғалы баллада деуге лайық.

Ойнайды көңілімде ыстық сезім,
Кегеннен Жалаулыға
Атпенен бара жатыр едім жалғыз өзім.
Жаздың тал түс мезгілі.
Тіршілік, аң-құстардың
Тыныстайтын кезі еді.
Кенеттен жан ұшырып,
Шырылдаған бозторғайдың
Үні төбемнен естілді.
Тікұшақша биікке
Қалықтап ұшып барады.
Айналып қуған көк қырғи
Жетуге, жеуге кәрін салады.
Таяғанда сұм ажал,
Қара көріп біздерді,
Атқан оқша құлдилап,
Қойныма қойып кеткені.
Жетуге таяу қалғанда,
Біздерді көріп тайқыды.
Қанатына қырғидың
Құнаным үркіп тоқтады.
Дір етіп денем, сескеніп барып басылды.
Бишара құстың кеудесін жарып кетердей,
Жүрегі атша тулайды.
Құтылдым ба дегендей,
Қорқып, шошып бұғады.
Зәресі ұшқан аптығы
Басылғанда бейкүнә,
Пыр етіп ұшып қалады.
Қалықтап жерге қонарда,
Тажал қырғи аңдыған,
Қағып кетті лезде,
Көзді ашып жұмғанша.
Не дерсің мына тағдырға.
Қашсаң да, ұшсаң да, сұм ажал
Керегін алмай қойған ба?
Тіршілікті тіршілікке талатқан
Тәңірдің тағдырына не дерсің?

Мен әліптің артын бағып, үндемей отырмын. Ойландырып қойды ғой әз ағам. Өз түсінігімде, ағам мына балладасы арқылы бала күнгі әсерін со күйі жеткізген сыңайлы. Сөйткенше болған жоқ, ол кезекті бір қызықты әңгімесін бастап та кетті.
– Қалқам, қарашы, айналайын, әлемде қаншама құс бар десеңші! Кім бар соның санына жеткен?! Олар – табиғат әлемінің құрамдас бөлшегі, тіршілік иесі. Табиғат-ана, Жаратушы құдірет өздеріне ғана тән ереше қасиет барген мақұлық. Көкпен жерді шарлап, бағдарымен бағытынан адаспай, өсіп-өнген ортасында еркін самғауы – осының бір айғағы. Әрине құстардың ішінде де қанат қағып ұша алмайтын, төрт аяқты аңдардың ішінде де қанатсыз-ақ ұша алатын түрлері де бар ғой. Дегенмен де, құстар секілді тіршілік атаулының бәріне ұшу қабілетін жазбаған. Табиғаттың тылсым құпия, құдіретті күші осындай бірін көкте ұшырып, бірін жер бетінде жорғалатып, бірін суда жүзгізіп, біріне-бірін үйлестіріп, тәуелді етіп, енді бірін сөйлетіп, әндетіп, билетіп қойған. Барлығы да – бір жаратылыстың құдірет күші. Тіршілік атаулының бәрі өз ортасына бейімделеді. Ыстық, суықты былай қойғанда, бірі орманда, бірі далада, бірі шөлде, енді бірі көлде өмір кешеді. Мінез құлықтары да өзгеше.
Солардың бірі – қазағым секілді ен далада көшіп-қонып тіршілік ететін, кәдімгі момын, ешкімге титтей де зияны жоқ, қоймен қоныстас, таңның жаршысы, даланың бұлбұлы – осы бозторғай. Ол – қазақтың ерте кездегі тұрмыс-тіршілігінде ерте көктемнен қоңыр күздің суығы түскенше жаршысы болған құс. Жаршысы дегенім – қара жерден қарала шұбар кете бастағанда, көктемнің жылы лебін өзінің өсіп-өркендеген даласына алғашқы болып ала келетін де бозторғай болатын. Содан іле-шала күн жылып, мұз ерігенде, су құстары жетсе, шыбын-шіркей тірілгенде, қарлығаш, қараторғай келетін еді. Бұл да табиғаттағы тіршіліктің үйлесімдігін көрсетсе керек.
Әз ағам әңгімеге кіріспес бұрын әлгі жыр-балладасын оқығаннан-ақ «еее, бейқам құсы бозторғай болды ғой», деп өзімше ой түйіп, әліптің артын бағып отырғанмын. «Сөздің мәнісі қалай болар екен?» деген сұраулы жүзбен сөзіне ден қойғам-ды. Ағам баяғы оқушы болған бізге тәлімді әңгіме айтудан әдетінен бір сәт жаңылмаған екен.
Оның ақсары жүзі, арқан бойы көтерілген күннің сәулесіне шағылысып, бір сәт айғыз-айғыз әжімдері жоғалып, одан әрі нұрлана түскендей.
– Ұлы Отан соғысы кезінде мен он бір жастағы бала едім, – деп, сөзін сабақтай түсті ол, күрсініп қойып. Ауылдағы өрімдей жастармен еңбекке жарамды азаматтардың бәрі дерлік әскерге алынып, енді колхоз тіршілігінің барлық жұмысы біз секілді балалар мен әйелдерге, шал-кемпірге қалған еді.
Иә, біздің балғын балалық шағымыз соғыс басталған ауыр кезеңге тура келді. Жұмысқа жегілгенгдердің қатарына есін біліп қалған мына мен сияқты оқушы балалар ғана емес, әлі бұғанасы қатпаған бес-алты жастағы балалар да ілікті. Сонда да «өй, мынау әлі кішкентай бала ғой» деген ешкім болмады ол кезде. Олай деп айта қоятын да заман емес. Өздерінің аты-жөндерін де анықтап айтып бере алмайтын тым балғын шақтарында соқаның, не шөп жинайтын шыбық шананың атына жарбиып жабысып алып, тырбаңдап еңбек етті, егер «еңбек етті» деуге келсе. Кейде ұйқылары ашылмаған күйі өгіздің, не аттың үстінде былқ-сылқ ете отырып, құлап та қалатын. «Өй көзіңді аш, маубас!» деген жеку сөздерді естісе де, ұйқысы түскір жеңіп кететін. Бірақ баланың аты бала емес пе? Олар соғыстың елге тигізіп жатқан кесапатын да, шарпуын да түсінбейтін балалығымен-ақ бақытты еді.

Бақыт деген сенің бала күндерің,
Бақытсыз-ақ бақытты боп жүргенің, – деп, мұзбалақ ақын Мұқағали жырлағандай, менің де балалық шақ туралы пікірім «ең бақытты, қамсыз кезіміз ғой» дегенге келіп тоғысады, қалқам. Алайда, соғыс кезінде өскен ол балалар басына төнген бақытсыздықтың не екенін ес біліп, етек жаппай жатып, ерте бастан кешкен.
Осыны айтып, әз ағам бір тоқтады. Менің көз алдыма өз балалық шағым елестеді. Әлбетте әз ағамның айтқан мына әңгімесімен ешбір салыстыруға келмейді. Арасы жер мен көктей ғой. Десем-дағы, мен соғысты көрмегенім болмаса, өзіме таныс суреттер, өзіме таныс тіршілік. Өйткені, соғысты көрген аталарым мен соғыстың елге тигізген зардабын өз көзімен көрген, басынан кешірген әкемнен талай рет естіген әңгімелер ғой бұл. Сондықтан, сол бір кез тап бір сол заманда өмір сүргендей, көз алдыма келе қалады.
– Осы кезеңнің барлық уақыты табиғат аясында өтті, – деп толғанады абыз аға.
– Біздің еститін әніміз бен музыкамыз – бозторғайдың шырылдап салған әні, құрдың қиқуы, үйрек пен қаздың қаңқылы, тырнаның тыраулағыны, қарлығаш пен қара торғайдың сайрағаны, қасқа құлынның кісінегені, ала бұзаудың мөңірегені, қозы-лақтың маңырап, жамырағаны, иттің үрген шуы. Қойды қосақтап сауып болып, қозы-лақ жамыраған кезде өз анасын іздеп маңыраған қозы, қозысын іздеген қойдың даусы у-шу, азан-қазан болған сағыныш сазын білдіріп, оркестр ойнағандай болатын еді. Аздан соң бірімен-бірі табысып, ананың емшегін еміп, мейірі қанған малда мамыражай күй кешетін. Сонда малға қарап отырып, ауылдағы кемпір-шалдың: «Бізде балаларымызбен аман-есен қауышатын күн болар ма?! -деп, көздеріне жас үйірілетін.
Сол бір сұм соғыстың өте ауыр төрт жылында алты ай жаз бойы колхоздың шаруашылық жұмысын орындап, қоста болғанымызда біздің сағатымыз да бозторғай болатын. Таң рауандап, аспанға шапағын шаша бастағанда, байғұс мақұлық шырылдап, құстардың бәрінен бұрын көкке тікұшақ тәрізді бірден қанаты талғанша қалықтай көтеріліп: «Ей, жанды тіршілік, ояныңдар, жатпаңдар, тұрыңдар! Өмір нәрін берген, жылу жарық таратқан таң келеді, күн шапағатын шашады. Қарсы алып, арман, мұратқа жетуге талпынып, тілек тілейік», -дегендей шырылдаған үнін естіп, бізде орнымыздан тұрып, қобырасып, жүз жуған болып, ораза ашып, күн шыға жұмысқа кірісетін едік. Сол кездері азан шақырып қойған Медеубай дейтін атынан айрылып, «Бозторғай» атанып кеткен қамыт аяқ бригадир әрқайсысымызды түрткілеп, балғын балалықтың таңғы тәтті ұйқысынан оятатын еді. Қара жұмыстан кейін бізде көліктен қалжырап түсіп, күн ұясына батар, ымырт қараңғысы түсер алдында бейшара құс тағы да шырылдап, аспанға көтеріліп, жарық дүниемен қоштасқандай шырқағанда, бейне бір үнінен әлде бір мұңды өкініш естілгендей болатын. Жаратқан Тәңірі ерекше бір бейқамдық, әлсіздік пен әлжуаздық бергеніне налитынын білдіретін тәрізді.
Ғажап, Әділхан ағаның әңгімесіне құлақ салып отырғанымда, Кененнің «Бозторғай» әні есіме түсіп кеткені. Іштей ыңқылдап та отырмын, абыз ағаның толғауын да тыңдаудамын.

Бозторғай шырылдайсың, жерге түспей,
Мен жүрмін кешке дейін, тамақ ішпей.
Ат қылып, ақ таяқты қолыма ұстап,
Сандалып, қой артында ерте-кештей.
А-ау, бозторғай,
Шырылдайсың шіркін-ай.
Құтылар күн бар ма екен,
Осы қойдан бір күні- ау.
Отырсам, қой күзетіп, таң атпайды,
Жүргенде, малды жайып, кеш батпайды.
Қарайтын қабағыма бір адам жоқ,
Бел шешіп төсегіме бір жатпаймын.

– Бұл мақұлықтың болмысындағы бейқамдығы сонша, бірде-бір құс оған тең келмейді, – деп, толғана түседі ойшыл ағам. Құстардың барлығы өз балапандарын аман сақтап қалу үшін жұмыртқаларына ешкім де, ешнәрсе де, қиянат жасай алмайтындай қауіпсіз жерге ұясын салады. Мысалға айтсақ, бүркіт ұясын жанама жартастың кертпіш қуысына салса, қаршыға оның қия беттегі қарағайдың ұшар басындағы қалың бұтаққа салады. Ал, қарлығаштар балшықты, қылды, жүн-жұрқаны араластырып, жауын су тимейтін жерге ұясын өте шеберлікпен жасайды. Балапаны жұмыртқасын жарып шыққан соң, қанат бітіп қатая бастағанда, балапанының аяғын қылмен орап, байлап тастайды екен. Қандай керемет десеңізші! Енді өзен бойында тіршілік ететін кішкентай құрқылтай деген құс сәмбі талдың суға төнген шашақ тәрізді салбырап тұрған сабағына қыл, жүн, шөп-шалаңды байластырып ұя жасайды. Жауын, су өтпейтіндей етіп, қыл араластыра орайды. Ұясының аузын өте тар, аналық пен аталық кіріп шығатындай етіп жасайды. Дала құстары – дуадақ, бұлдырақ та жұмыртқаларын өте жасырын жерге салады. Ал, бейшара, байғұс бозторғай ұясын қалың шөптің арасына кез-келген жерді шұқырлап, өскен шөпті жинап салады. Бейқамдығы сол емес пе, кездесе кеткен жылан, кесіртке жұмыртқасын жұтып қойса, түлкі, қарсақ, борсық жеп қояды, кейде мал тұяғының, әсіресе, тапталып айдалған малдың аяғының астында қалады. Не деген бейқамдық, жайбарақаттық десеңші!
Әз аға маған жалт қарап:
– Қалқам, айта қойшы, сен осы күні бозторғайдың үнін естисің бе? – деп сұрай қалғаны.
Мен тосыннан қойылған қарапайым сұраққа әжептәуір ойланып қалдым. Есіме түсіре алсам-шы. «Ау, расында да, осы бозторғай үні естіле ме? Қалада тұрамыз ғой қайдан естиміз? Ауылға барғанда да естіп жатқанымыз жоқ. Ее, манадан бері ағаның тың тыңдағандай боп отырғаны осы екен ғой».
– Қалада көк кептерден басқасын көрмейміз, аға. Бозторғай қазақтың әнінде ғана мұңлы да, әсем бейне боп қалды ғой, – деп, мойындауыма тура келді.
-Иә-ә, қарғам, – деді ол, даусын соза түсіп, басын шайқап. – Бүгінде бозторғай ғана емес, құрлық құстарының дені антропогендік күштің әсерінен пайда болған экологиялық апаттан тынысы тарылып, өрісі жоғалып, құрып бара жатқан тәрізді. Мен осыдан он бес жылдай уақыт бұрын Тәңіртауының тауаралық жазығын, Сарыарқаның Торғай даласын аралағанымда, бозторғай үнін, шырылдаған дауысын ести алмадым. Бәлкім, дәл сол сәтте көрмеген де, естімеген де болармын. Мүмкін, торғай түгіл, адамның өзін қасіретке душар еткен Семей өңірінің атом жарылыстары, Байқоңырдан ұшқан газ – бәрі де табиғаттың бір бөлшегі саналатын сол құстарға өз үкімін жүргізіп те жатқан шығар.
– Ойбү-уй, аға, экологиялық апаттардың зардабын кім есептеп жатыр?- деп қостым мен.
Әз аға қабағын түйіңкіреп:
– Айтпаса, сөз атасы өледі, – деп, әлдекімге ренжігендей, нали сөйледі.- Мен бір кездегі жылқы мінезді, намысты қазақтың, осы күнгі момындығын, көнбіс, бейқамыдығын, бауырмал, қонақжайлылығын, әншілігін осы бозторғай құсқа ұқсатамын. «Күндердің күнінде осы бозторғайдай бейқамдығымыздың кесірінен ұлттығымыздан, салт-дәстүрімізден, әдет-ғұрпымыздан, тілімізден, дінімізден, ділімізден айрылып қалмаймыз ба осы?» деген бір қауіп мені де ойландырмай қоймайды, қарғам.
Ойшыл ағамның алғашқыда қарапайым көрінген әңгімесін осылайша төтесінен бұрып әкелуі де мені аздап таңқалдырса да:
– Иә, аға, тәуелсіздік алдық деп, жағамызды жайлауға асырып жібердік, – деп қоштадым мен оны. – Өзіңіз сияқты көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар болмаса, ел болашағын кім ойлап жатыр?
– Әйткенмен, қарағым, енді кім не айтса да, жан-жағымызды жайлаған алпауыт елдермен тереземізді теңестіріп, оларды өзімізбен санасатындай етіп осыншалықты білемін, – деп, түйіндеді ойын ол.
– Оған дау бар ма, аға? Бірақ, ауыртпалықтың бәрін тек ел басшыларына ғана жүктеп қойсақ, не болғаны?! – дедім мен, ойымды жасырмай.
– Е-е, соны айтсайшы, қалқам, – деп, басын изеді ол. – Сенен естігім келгені де – осындай ой ғой.
Бозторғайлар қырандарға алдырмау үшін олардан бұрын биікке, сонау көкке көтеріледі екен. Ондайда өзінен биікті қырандар да ала алмаған. Өзінен төмендегі көлемі үлкен құстарды алған. Ителгі биікке көтеріліп, қаз, үйрек, дуадақты тауып, қанатын сындырып құлатқан. Біздің халқымызда бозторғай сынды елден ерек биікке көтеріліп, өзгенің алдын орауы қажет, қалқам.
Мен ғажаптанып отырмын: «Әне, тағы бір ойландырып қойды абыз аға. Әр сөзінде біз біле бермейтін бір мән, терең пәлсапа бар екен ғой, пәлі. Неткен сұңғылалық!»
Әз аға ашылған қабағын қайта түйіп:
– Шерхан Мұртаза айтпақшы, «бір кем дүние» де жоқ емес пе, бар, – деп, қалың қасын керді. – Мені әжептәуір қынжылтатын бір кем дүние – қазіргі білім саласы. Жасырары жоқ, бүгінде білім саласы айналасында талай дау-дамай болып келеді. Өз көргендерімнен түйгенім – бүгінгі таңда қалалық, ауылдық мектептердің көбінде білім мен тәрбие беру ісі қоғамдық деңгейдегі күрделі нәрсе екеніне аса назар аудармайтын сияқты. Әрине, көпке топырақ шашудан аулақпын. Әйтсе де, түйіп айтарым – сынған бір затты жөндеуге болады, білмегенді кейін толтыруға да болады, бірақ, кеткен уақытты кері қайтаруға болмайды.
Бірде сегізінші сыныпта оқитын немеремнің үйге берген география мен тарих тапсырмаларын бірге орындауға көмектесуге отырдым. Сенесің бе, бір жарым сағат уақытымды алды. Мақтанғаным емес, өзім кезінде осы пәндерді жақсы меңгерген едім. Бірақ дайындалу үстінде бір байқағаным, оқулық жалпы білім беретін мектепке арналмаған, баланың жас ерекшелігін ескеріп жазылмаған. Бажайлап қарасаңыз, жоғарғы оқу орнына арналған оқулықтан көшіргендік байқалады. Қажетсіз материал тақырыбын алайық. Оқулықта сол дәуірдегі карта, кесте, диаграмма, түсіндірме сөздік атымен жоқ. Ал, тапсырманың қиындығы, түсініксіздігі баланы білім алудан, білімге деген қызығушылықтан айырады.
Менің пікірімше, оқу жүйесін бүгінгі техниканың даму деңгейіне, ұлттық менталитетке сәйкестендіріп, қайта қарау керек. Менің ойымша, ауылдық жердегі мектеп құрылымы мен құрылысын да қайта қараудан бастаған жөн сияқты. Ауылдық мектебін көбейтіп, әр ауданда алғашқы мамандық беріп, тұрмысқа өте қажетті жұмысшы мамандығын даярласақ.
Менің бұл айтып отырғаным – азғантай халқымның ұрпағы жұрттың жүгенінде кетіп жұтылып кетпеуі үшін, техниканың қарыштап дамыған дәуірінде әлемдік көште жұрттан қалып қоймауы үшін барлық қажеттіліткі тудыра отырып, ғылыми негізде, әсіресе, техникалық іргелі білім алуға жұмылдыру керек деген ой.
Рас, өз тәуелсіздігіміздің ширек ғасырында жеткен жетістік аз болмады. Бірақ, ана тіліміздің әлі де өз бағасын ала алмай келе жатқаны қынжылтады. Сонда бұл не, мемлекеттік тілді менсінбеушілік пе, әлде әлі де сол жалтақтық па? «Тізе бүгіп өмір сүргенше, тіке тұрып өлгенің артық» деген еді Бауыржан Момышұлы ағамыз. Сол айтпақшы, енді бұл келеңсіз іспен – мемлекеттік тілді көпе-көрінеу менсінбеушілікпен, тұқыртушылықпен тікеден-тіке тұрып күресіп, талапты қатаң қойғанымыз абзал болар. Әйтпесе, өз тілі жоғалған ұлттарды жаһандану атты әбжылан әп-сәтте қылғытып жатыр емес пе? Бұл жолда біреуді біреу жат көрмесе, жақын тартпасы анық. Сондықтан, біз тек өзіміздің ақыл-ойымызбен, білім, білігімізбен, ана тілімізбен, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ділімізбен, дінімізбен ғана оза аламыз.
«Шіркін- ай, осы біздің ірілі-ұсақты шенеуніктеріміздің бәрі әз ағам сияқты заманауи талаптарға келетіндей ұлттық, мемлекеттік тұрғыдан ойласа, өз ісіне жанашырлықпен қарап, міндетін адал атқарса, ілгері дамушылық болар ма еді», – деп ойдадым.
Әрбір ұлттың әлемдік ортадан ойып тұрып орын алуы үшін халқы бай, тілі өрелі болуы керек, – деп толғана түсті ол. – Сондай халықтардың бірі, тіпті бірегейі – біздің қазақ халқы.
Артық айтқандық емес, оның бірнеше дәлелі бар.
Біріншіден, даласы қандай кең болса, халқы да кең пейілді, ақ ниетті.
Екіншіден, жерінің асты-үсті қандай бай болса, халқы да жомарт, дархан, қолы ашық.
Үшіншіден, даласының үзбей соғатын самалындай, халқы ақ көңіл, аузын ашса, көмекейі көрінетін, өзім дегенге өзегін береді.
Төртіншіден, даласында қыста қырық градус аяз, жазда қырық градус ыстық болатынына қарамастан, соған қысы-жазы төзе білген көнбіс, төзімді халық.
Бесіншіден, дүние жүзіндегі халықтардың арасындағы ең текті халық – қазақтар. Жеті атаға, ұрпаққа дейін қыз алыспаған таза қанды халық.
Алтыншыдан, әлем халықтары арасында әдет-ғұрып, салт-дәстүрге өте бай, оны сақтай білген. Бәрі дерлік баланы жас күнінен әдептілікке, әдемілікке, кішіпейілділікке, кісілікке, адамгерщілікке, еңбекке, батылдыққа, батырлыққа, төзімділікке, көнбістікке, адалдыққа, әділдікке, достыққа баулыған, тәрбиелеген.
Жетіншіден, қазақ халқы – өте дарынды, талантты. Табан астында суырып салып, өлең шығарып, ән салу, домбыра тартып, күй шығару, бірімен-бірі алма-кезек айтысу жөнінен қазаққа тең келетін халық жоқ десек, артық айтқандық емес.
Сегізіншіден, қазақ халқы тілмәр, астарлы жұмбақ сөздің шешені, көсем сөзге шебер халық.
Тоғызыншыдан, қазақ халқы бар жақсылықты келешек ұрпағына арнаған. Барлық ісін балаларына арнап жасаған. Мәселен, келін босанарда жарыс қазан, шілдехана, күзет әдетін жасаған. Одан соң қырқынан шығару, тұсаукесер, сүндет той, тілашар, келін түсіру, қыз ұзату, құдаласу, осының бәрі ұрпағына жақсылық тілеу. Басқа той- сырттан енген дәстүр.
Оныншыдан, қазақ халқы бұрын көшпелі өмір кешсе де, жетімін жылатпаған, жесірін тастамаған, кәрісін қадірлеп, құрметтеген. Қарттар, жетімдер, тірі жесірлер үйі болмаған, абақты, зындан жасамаған халық. Дала демократиясының керемет қасиеті бар халық.
Осы ойларыма қосымша, «қазақ» сөзінің атауының қалай пайда болғаны жайында мынадай ұсыныс айтқым келеді. Бұдан бұрын талай аталы болжамдар айтылды, алайда «қазақ» сөзінің өзі Керей мен Жәнібектің қазақ хандығын құрған кезінен басталады деген ой өте орынды, дәл айтылған. Оған дәлел – Керей Жәнібек Әбілқайырдан бөлініп, Моғол еліне, Жетісу жеріне келгенде, оған Шудың шұрайлы жерінен орын белгілеп бергені аян. Керей мен Жәнібек ақкөңіл, ақ ниетті, кең пейілді қазақ халқына риза болғандықтан, қаз тұрдық, хан тұрдық, хандығымыз қаз болды, қаз хақ болды дегеннен шыққан. Қазақ хандығы қаз тұрғаннан «қазақ» сөзі шыққан.
Ұлы ойшыл әл-Фараби: «Адамға, ең бірінші, білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі» – деген екен. Ал, Хәкім Абай: «Адамның жақсы болуы тегінде емес, тәрбиесінде, ақылында, өнер, білімінде. Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады: ата-анадан, ұстазынан, досынан. Әсіресе, олардың қайсысын жақсы көрсе, содан көп жұғады», – депті. Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы іріктеп, жинақтап алған озық тәжірибесін, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын жас ұрпақтың бойына сіңіру, соған сай мінез-құлық қалыптастыру. Ата-бабамыз қалыптастырған қалыпта тәрбиесі түзу болып бой көтерсек, дауға да, жауға да берілмейтін ұрпақ боларымыз анық.
Абыз аға көкейінде жүрген кесек-кесек ойларын осылайша түйдектете төгіп тастап, терезеге телміре қарап отырып қалды. Бейне бір сонау алыстағы көзге көрінбейтін көкжиектен алдағы келешектің келбет-кескінін танығысы келгендей, үңіліп, үздігге қарайды. «Шіркін, жақсы фотограф болса, осы ойлы қалпын түсіріп алар ма еді?» – деген ой қапелімде келе қалды. Жайшылықта қолдан түспейтін қалта телефонның түкпірдегі бөлмеде қалғанын қарашы. Ең дұрысы, ағамның трактатқа бергісіз осы тағылымды әңгімесін бейнетаспаға түсіріп алу керек еді. Бір әттегенайы сол болды.
Ағам ауыр ойдан арылғандай, әнтек бұрылып, күлімдей қарап:
– Басыңды ауыртып жіберген жоқпын ба, қалқам? – деп сұрады.
«Ә» дегенімше болған жоқ, залға кіріп келген Қаман апа:
-Иә, Әдіш, біліп тұрып сұрайсың, деп, мырс етіп күлді. – Сенің қолың бос, зейнеттегі адамсың. Онсыз да қарбалас жұмыста қалт-құлт етіп жүрген інің бір күн тынығайын десе, күллі адамзаттың өмірі бітпейтін проблемасын айтып, миын ашытасың.
– Жоқ Қаман, сен қателесесің, деді Әділхан аға байыпты түрде. – Бұл жолы біз күллі адамзаттың проблемасын емес, өзіміздің қазақтың ғана өзекті мәселелерін талқыладық. Және де бұл талқылау – «ми ашыту» емес, орысша айтқанда «мозговая атака» немесе «мозговой шторм», қазақ тілмен жеткізсек, «ойталқы» деп аталады.
Расымен де, апа миым ашыған түгі де жоқ, – деп, сөйледім мен. – Қайта миды жұмыс істетіп, ағам айтпақшы «мозговая атакаға» түсіп тұрған жақсы. «Ойталқы» деп әдемі айттыңыз, аға. Дегенмен де, менің бағамды тым көтеріп жібердіңіз, білем. Себебі, мен талқылаушыдан гөрі дәріс тыңдаушы адамға көбірек ұқсаймын. Ал, нағыз талқылаушы деп қыздарыңыз Ленаны айтуға болады.
– Иә, дұрыс айтасың, қарағым, – деп басын изеді Қаман апа. – Ленаны талқылауға жібер. Әкесінен бір қалыспайды.
– Е-е, Ленча үлкен әжесі Башайы мен Сансызбай атасының (әкемнің інісі) тәрбиесін көрген жоқ па? – деп масаттана сөйледі Әділхан аға. – Біздің Зықай әулетінде тұңғыш шөбере болғандықтан атасы Сансызбай оны ерекше еркелетіп, әспеттеді ғой. Жарықтық әжесі Башайы Ленаны «майқорегім» деп айрықша қастерлейтін. Үлкендердің алдын көргесін бе, Ленаның тілі де ерте, тоғыз айлығында шықты. Ленадан соң Бұлан, Ұлан, Нұрланымызды көрдік.
Әділхан аға есіне түсіп кеткендей, басын бір жағына қисайтып:
– Айтқандай, Қаман, сен оларға ескертіп айтып па едің, көке баласының үйінде бас қосып жатырмыз деп? – деп сұрады. – Тағы бір хабарласып қой, еске салып. Келін исін бұрқыратып ет асып жатыр ғой, күттіріп қоймасын.
– Әдіш, ұмытып кететіндей не көрініпті? – деп, Қаман апа жеңіл әзілге бұрды. – Сірә да, ініңе ұзынсонар әңгіме айтамын деп өзіңнің қарның ашқан-ау.
– Оны да сезіп қойдың ба, Қаман? – деп, кеңкілдей күлді Әділхан аға, Қаман апаның арқасынан қағып. – Әй, осы сенің сезімталдығың-ай!
Зықай әулеті біздің шаңырақта бас қосқан сол бір ұмытылмас кеш әзіл-қалжыңға, отбасылық қуаныш-күлкіге толы көңілді де, таптаурынсыз тақырып қозғалған тағылымды да өтті.
Сол кеште Әділхан аға Кеген ауданының орталығында отыз жетінші жылдың саяси қуғын-сүргініне ұшырағандардың рухына арналған ескерткіш-тақта орнату туралы отбасылық ортақ шешімімен таныстырды.
– Қалқам, сен де менің бір баламдайсың ғой, – деп сөз бастады әкемдей болған әз ағам. – Міне ұрпағымыз өсіп, өрісіміз кеңейіп отырған жайымыз бар. Қайтейін, менің әкем, мына сендердің аталарың – Ашадан өз ұрпағының осы қуанышын, бақытын көре алмай кетті ғой. Ол «жар астынан жау іздеген» сонау отыз жетінші жылдың отыз бірінші қаңтарында өз отбасында соңғы күнін өткізген екен. Сол күннің ымырт кешінде оны қара киім киген сұсты бір адамдардың алып кеткені еміс-еміс есімде. Мен сол кезде бар болғаны сегіз жастамын. Енді ойлап отырсам, нақақтан-нақақ «халық жауы» атанып, ұсталып кеткен жарықтық әкемнің қылыштай қылшылдаған қыршын шағы екен-ау. Иә, әкем Ашадан орда бұзар отыз үш жасында сталиндік зұлматтың құрбаны болды. Сондағы оның бар жазығы – голощекиндердің жалаңдаған жандайшаптары жала жауып, түрмеге қамаған Ораз Жандосовтың үзеңгілес жолдасы болғандығы.
Осыны айтып, Әділхан аға қасындағы Қаман апаға бір, қызы Ленаға бір қарап қойып:
– Міне, қарақтарым, сол зобалаңды халық болып бастан кешкенімізге келесі жылы жетпіс бес жыл толады екен, -деп, сөзін жалғады. – Соған орай, мен әкем Ашаданның әруағын ұлықтап, өңірдегі ел- жұртты жинап, ас берсек деген ойымды айтып едім, Қаман да, балалар да қоштады. Лена: «Ашадан атамызға ғана емес, осы зұлматтың зобалаңын бастан кешіп, қыршынынан қиылған Кеген, Нарынқол өңірінің барша азаматтарына ортақ құрмет көрсетейік. Ас берумен ғана шектелмей, осы өңірден шыққан қуғын-сүргін құрбандарына арнап ескерткіш орнатайық», – деп, нақты ұсыныс жасады. Біз соны дұрыс көрдік қалқам.
Шыны керек, сол күні мен мұндай келелі әңгімені күтпеген едім. Еріксіз қол шапалақтап жібердім. Ең тұғыры биік әңгіме сол болған шығар, сірә да.
Енді, міне, еңсесі биік ескерткіш-тақтаға Кеген, Нарынқол өңірінің саяси қуғын-сүргін көріп, нақақтан өмірі қиылған, кейін ел-жұрттың талабымен ақталған жүз алпыс төрт азаматтың аты-жөні, аз ғана дерегі жазылғанын аудан халқы көзімен көріп отыр. Ескерткіш деген – ел тарихы екені белгілі. Оның ұрпақтарға берер тәлім-тәрбиелік маңызы аса зор.
Осы ескерткіштің өз тұғырына қонуына күллі Кеген, Нарынқол өңіріне танымал Зықай әулетінің, атап айтсақ, Әділхан ағаның, оның қызы Ленаның қосқан үлесі аса зор. Арыс атамыз Ашадан Зықаевтың атындағы «Ашадан» қоғамдық қорының құрылтайшысы Лена Байсейітованың атқарар ісі әлі де қыруар болатынына сенімдімін.
Осындай игілікті, ізгі істерді ізімізден еріп келе жатқан жас толқын ұрпағымыздың санасына сіңірсек деген арман бәрімізде де бар ғой. Қашанда қасындағыларға нұрын шашып жүретін әз ағам, абыз ағам менің де көмекке зәру жандарға деген көңілімнің мөлдір бұлақ көзін ашқандай болды.
Асылы халқымыздың еркін, рухани азат болуы – ұрпағымызға берген тәлім- тәрбиемізге тығыз байланысты. Оларды Отанын сүюге, тарихын терең оқып-білуге ең алдымен отбасынан бастау алары белгілі.
Ұзақ жылдарғы ұстаздық ерен еңбегі, еңбекқорлығы үшін еліміздің оқу ісінің үздігі Әдлхан Зықаевты ел-жұрты жоғары бағалап, Райымбек ауданының Құрметті азаматы атағын әспеттеп бергені белгілі. Оған қоса, «Әділхан Абыз» деген ресми емес атағын беруінің өзінде үлкен бір мән бар ғой. Әдекеңнің торқалы тоқсан жасқа келу құрметіне орай шығарылған кітаптың аты «Абыз ата» деп қойылғаны да есімде. Оның өз қолынан да талай асыл кітап туындады. «Шыңдағы шынар», «Үзілген махаббат» атты жинақтары адамның жан дүниесіндегі сезім тазалығын, іңкәр махаббатты тақырып етсе, «Ұстаздық ғұмыр», «Тәлімді әңгіме – тәрбие кепілі» атты жинақтары ұрпақ тәрбиесі туралы бағыт-бағдар беретін мектепке қажет қосымша оқулықтар десе де болады.
Сөзімді түйіндей келе, «Халық айтса қалып айтпайды»-, халықтың аузымен айтылып келген, Абыз ағамыз әкеміздей болған, Әділхан Зықаевтың есімін мәңгі сақтау үшін, Кеген ауданындағы үлгілі мектепке Абыз ағаның ардақты атын беруді ұсынамын. Бұл ұсынысымды ел-жұрт жылы қабылдайды деп сенемін.

Касенов Болат Куанышұлы,
Жалаулы ауылының тұрғыны.