Азаншының ақылы

Тегінде бар деген, байлық деген жақсы ғой. Сонау ес кіріп, етек жия бастағаннан осы дүние құрғырға қызыққанымды, сол күндерге жетсем деп, қиялдың қанатына мінгенімді еш жасыра алмаймын. Телеқобдишадан, әр қилы газат- журналдардан небір байлар туралы жазылған дүниелерді  көзім талғанша оқып, жаттанды күй кешкенім де анық. Ал, сол байлардың өзен жағасына, не болмаса жартас жағалауына салып тастаған неше алуан сарайларын көргенде, тіпті ес қалмайтын.

Адалын айтқанда пәлендей кедей де емес едік. Өз қолы өз аузына еркін жететін, жуан сіңір орташа дәулет иесі болатынбыз. Бірақ солай бола тұрса да ауламыздан әйтеуірі бір жоқтық үзілмейтін. Ішер ас, киер киім, не болмаса қаражат жағынан болсын, түптеп келгенде бірдеме жетпей жататын. Тіпті осы бір үзілмеген жоқтық менің оқушылық өмірімде де етектен тартып, аяқтан шалды.    Әлдененің қисыны кетіп, тірлік көші бір жағына қарай ауып тұрғандай сезілетін.

Мектеп бітіргеннен кейін жыл көлемінде әскер қатарында болып, өз міндетімді атқарғаннан кейін байып кетем, бай болам деген мақсатпен үлкен тірлікке бел шешіп, төтесінен кірістім. Әлдекімге жалданып жұмыс істедім.  Үкіметтен несие алып, сауда да жасап көрдім.  Тіпті осылар өтеді-ау деген жобамен күнделікті өмірге ең қажетті заттарды алып, машина жалдап ел аралап, су кешкенім де бар. Табыс неге жоқ болсын, тірлік бар жер ақшасыз болмайды. Алайда сол тапқандарым мен діттеген межеге жетпеді. Теңге құрғыры да мен ойлағандай болмады. Бар тапқаным күнделікті тіршілік қажетінен асып, алға шығып, адақтай қоймады. Әй, мына жүріспен тезінен байып, барқадар шеге қоймаспын деген ұры ой да қылаң беретін. Дегенмен бастаған ісімді жалғастыра бердім. Бақшаға көктат өсірдім, топырлатып тауық бақтым, себездеп ұсақ сауда да жасадым. Бірақ менің түпкі ойым күнделікті тапқанын алданыш қып,  арқандаулы аттай үй маңынан ұзап кете алмай, күйбің әрекет ету емес еді. Менің мақсатым мүлде басқа болатын…Мұндайда адам қай қайдағыны ойлайды екен. Кейбір балгерлерге барып, бал аштырдым.  Әлгі бір бет- аузын тегіс тұмшалап, орап алған батпақтай сары әйел құмалағын шашып жіберіп, қос алақанын шапаттаған.  Оның айтуынша менің байып кетуіме санаулы сәттер ғана қалыпты. Ал, менің дәулетімнің тезінен өршіп кетуіне үйдегі қара шәлі кедергі болып тұр екен. Қара шәліні әлдекім бізге білдіртпей  теріс оқып, дуалап тастапты.  Соны әкеліп бер деді. Апарып бердім.  Бұның өзі шынтуайтқа келгенде әншейін алдау, құр әурешілік екен. Бұдан кейінде талай сәуегей, құшынаштың есігін аштым. Неше түрлі құмалақтар жайнамаз үстінде шашылып жатты. Жып- жылтыр ойын карталары саусақ ұшында сырғанап, лыпыл қақты. Сәуегейдің айтуынша бір қаскөй біздің үйге кіретін дәулеттің жолын кесіпті. Қара шүберекке теріс дұға оқып, тура сырттан үйге кірер есіктің табалдырығының астына көміп тастапты. Әлгі пәлелі затты табуға, байлық жолын ашуға тура келді. Табалдырықтың астын аюдың апанындай етіп, оңдырмай, үңірейтіп қазып тастадым.  Әлбетте ештеме таппадым… Ақырғы жолыққаным  ауылдағы мешіттің азаншысы Қайсар қарт еді. Кезекті жұма намазынан кейін әдейі қалып, әлгі қартқа жолықтым. Бойы серейген, иығы қушықтау біткен, жіпсік көз, нәті жұмсақ сары шал еді.

• Бүгін жұма, қасиетті күн ғой. Екеуміз де Жаратушының жер бетіндегі баспанасының қасында тұрмыз. Бүгін мұсылман баласының Тәңіріге мінәжат етіп, ағынан жарылатын күні. Көкейіңде не бар, соның бәрін ірікпей айта бер. Ойыңды тегіс айтсаң, бойың сергіп, жеңілдеп қалады,- деді.

Мен ойымдағының бәрін болмаса да, осы болады-ау дегендерін ақтарып, алдына салдым.

А дегеннен шешіле сөйлеп кеттім. Мешіт азаншысы менің сөзімді бар зейінімен тыңдап отырған секілді. Бірде өкінген сыңай танытып, әй, әттегені-ай, деп алақанын соғып қалып, қозғалақтап барып, қайта оңшалып отырды, бірде жіпсік көздері жұмылып ішінен мырс- мырс күлді, енді бірде сүлей соққандай мелшиіп отырып қалды.

• Бай болу да, кедей болуда адамның өз қолында,- деді азаншы,- бәрі де адамның өзіне байланысты. Діттегеніне жетем деп, алға талпынған адам, сол үрдісінен жаңылмаса, ақыры жетпей қоймайды. Ал, сәл қиыншылық алдынан шықса, жалтақтап, табансыздық танытқан адам өрелеулі аттай сол орнында қала береді. Ұлы Абайда ғылымға сүйеп айтқан ғой «… бір ғалымды көрсеңіз, ондай болмақ қайда деп, айтпа ғылым сенсеңіз. Сізге ғылым кім берер, жанбай жатып, сөнсеңіз» депті ғой жарықтық.  Сол айтқандай ал балық, аузыма сал балық деп тұрсаң, саған кім не береді. Тәңірі қашанда тынымсыз тірлікті, ұлы еңбек дабылын сүйген.  Сен мынаны түсін,- деді енді маған бүкіл денесімен бұрылып, ежірейе қарап,-  Аллатағала адам баласынан ештемені аямаған. Адамға не керектінің бәрін жердің бетіне де, сол қара жердің қойнына да, көк теңізге де  молынан шашып тастаған. Адамға керектінің бәрі айналамызда шашылып жатыр. Біз екі аяқты пенделер сол қисапсыз байлықты белшемізден кешіп жүрміз. Тағы кедейміз деп күпірлік етеміз. Неге, өйткені біз сол есепсіз байлықты ұқсата алмаймыз. Әр қайсысын өз орнына қойып, кәдеге жарата алмаймыз. Біздің қателігіміз, әне сол.  Жердің үстінде де, астында да, көк теңізде де неше алуан тіршілік иелері бар. Тәңірі соның бәрін адам үшін жаратқан. Ал, біз сол тірлік иелерін де өз жолы, өз жөнімен кәдеге асыра армаймыз. Бірін халал, бірін харам деп, арсына жік саламыз. Жаратушы өзі жаратқан тірлік иелерін мыналар адал,  оны мынандай пенделер жесін, мынасы харам оны өзгелер несібе етсін демеген.  Соның бәрін шығарып жүрген екі аяқты пенделердің өзі.
• Сонымен не демексіз?
• Айтарым сол, аспан асты, жер үстіндегінің бәрі адам ырызғысы. Шетінен ал да өз пайдаңа жарата бер. Пайғамбарымыз да өз хадистарінде айтқан ғой. «Есектің артын жу, адал еңбек ет» деп өсиет қалдырған.
• Жақсы айттыңыз кәрия, сіздің айтқандарыңыз менің жан дүниемде ұйықтап жатқан әлдебір сезімдерді оятқан секілді. Санама сәуле, көкірегіме жарық төгілген тәрізді.
• Ендеше тек қана алға ұмтыл, жортқанда жолың болсын. Тағы шегелеп айтамын, байлық та, бақыт та екі қолыңда. Төрт мүшең түгел ғой, ендеше байлық деген сол…

Мен азаншы айтан әңгімені ой таразысына салып, көп салмақтадым. Қай жағынан алып қараса да, азаншының дегені шындыққа саяды.  Шынын да біз сол тәңірі берген мол байлықты кешіп жүр екенбіз ғой.  Аяғыңның астында жатқан шөп те, көлшік судағы жыбырлаған мақұлқаттар да, тіпті елбектеп ұшып жүрген шыбын- шіркей, маса- сона да тетігін таба білсе пайдаға асатын көрінеді. Әлгілерден дәрінің неше түрі жасалатын көрінеді. Ал, біз жердегісін аяқпен теуіп, биіктегісін қолмен қағып, ысырап етіп, кете береміз.

Сол жылы ауыл қыстаудан жылжып көктеуге көше бастаған кез еді. Үйдің сол жағында ұзынша біткен шұңайт сай бар болатын. Әлгі сайдың ортасында шүлдірлеп, жылдың барлық мезгілінде шағын қара су ағып жататын.  Екі жағын тырбық қамыс пен қара қоға көмкерген  қара суды күніне ары да, бері де кешіп өтеміз. Бірде осы қара суды кешіп өтіп бар жатып, көзім әлденеге түсе кеткені. Қарсам бір өңдес, тұрпаты бөлек бақалар екен.

Біз көріп жүрген бақаларға  қарағанда дене аумағы сәл кішілеу, ұсақтау екен.  Бәрінің де кеудесінде тігінен біткен қызғылт жолағы бар…Есіме бірден азаншы айтқан сөз түсті. «Дүние репетін қалай бағамдамағанбыз, жан- жағымызға неге зер салып, ойлы көзбен қарамағанбыз,- деп сәтке болса да ойға қалдым,- азаншы айтқан дүние деген міне, шашылып жатыр ғой. Басқасын былай қойғанның өзінде табанында қара су ирелеңдеп аққан мына шұңайт сайдың ішінде қаншама дүние жатыр.  Су іші толған тіршілік иелері, түрлі- түрлі ұсақ мақұлқат. Итбалық, май шабақ, ілмекқұрт, бұзаубас құрт дейсің бе, бірі келіп, бірі кетіп, өріп жүр. Бақалары болса, анау, ойпаң иірімге жүзіп келеді де, әлденені тіміскілеп , лып етіп, бір жағына аунап түседі. Өзекшені қуалап аққан су бойында үйіріліп- үйіріліп, жалбыз өсіпті. Білген жанға керектінің бәрі осы емеспе. Басқа жақтың адамдары болса, осының бәрін әлдеқашан жүзеге асырып, бірінен дәрі, бірінен басқадай бірдеме жасап,  бұл араны түрлендіріп жіберер еді. Ал, біз болсақ…»

Мен үш- төрт бақа ұстап, оны үйге әкеліп, үлкендерге көрсеттім. Олар қараған бойда, мұның тұқымы аз қездесетін қызыл қолтық бақа екенін растады.

-Жарықтық қызыл қолтық бақа деген осы,- деді,- айтушылардың сөзіне қарағанда талай сырқатқа ем дейді. Әсіресе, тамақ ауруына таптырмайтын шипа көрінеді. Естуімізше кейбір елдерде осы бақаны азық ретінде іске асыратын көрінеді. Дәрілігі тағы бар…

-Ал, біз неге пайдаланбаймыз,- дедім.

Ол не дерін білмей күмілжіп қалды.

• Енді не десем екен,- деді сол күмілжіген күйі- бұрынғылар да пайдаланбапты ғой. Біз де әйтеуірі жүріп жатырмыз..

Бұл адамдардан бұдан өзгені сұраудың да қажеті жоқ еді. Мен тезінен интернетке жүгіндім. Құдай-ау біз тегі ештемені білмейді екенбіз. Бақалар әулетінің жер бетінде небір ғажап түрлері бар екен.  Қызық болғанда солардың ішнде біздің қоғалы жылғадағы қызыл қолтық бақалар да жүр. Бақа атаулының аттары да сан қилы. Әй, интернет деген білімпаз ғой. Не керектінің бәрін жазып қойыпты…Мен үлкен қаладағы бақа тұқымдастармен айналысатын мекемемен хабарластым. Өздері белгілеген күні лықылдытып, екі қорапша қызыл қолтық бақа апардым. Бәрін де түгел қабылдап алды. Теңгесі де қомақты екен…Алдым. Келесі жолы бақаларды тірі емес, сойып, кептіріп әкел деді. Мен бұғанда келістім.

Сонымен не керек талай уақыт, осы кәсіппен айналыстым. Үй маңындағы ұзынша шағын сай емес, жақын жердегі көлшік ойпаңдарды тегіс сүзіп шықтым…Өстып ақша тапқаным рас, алайда естір құлаққа тым ерсі екен. Кездесе кеткен біреуден амандықтан кейін осы кәсіп туралы сұрамаса екен деп тұрамын. Бірақ қайдам, кездесе кеткеннің  бәрі болмаса да, кейбіреуі әдейілеп, ежіктеп тұрып сұрайды. Қиын болса да, қысыла келе жауап бергеннен басқа амалың жоқ…

Бәрінен бұрын көресені құрбыласым Тәкеннен көрдім. Қоңырқай пішінді, тышқан көз, жылмақай жігіт. Күле сөйлейтін, қутыңдап жүретін пысықайлығы да бар. Мені көрген жерде бір сөйлемей өтпейді. Тілінің ілгегі бар, шымшып- шымшып алады.

• Әй, бақашы,- дейді мені көрген жерде,- қалай бақа саудасы жүріп жатыр ма?
• Е, оны сұрап неғыласың,-деймін мен қипақтап,-әншейін тиын табудың амалы ғой.
• Сенің бүкіл тірлігің жаңалық,- дейді ол көзі жылтыңдап,- осы атырапта алғаш рет бақашы атанғанда сен. Жаңа лауазымың құтты болсын.
• Керегі жоқ басқаның,- деймін өзімше бұра тартып,- аз күндік нәпақа ғой. Айтпасаңда болады.
• Сенікі жапон тірлік,- дейді ол сөзді арылатып,- сен тура жапонның кәсібін жасап жатырсың
• Е, қойшы.
• Рас айтам, егер ауылда жапон болса, турасынан сенің кәсібіңді қайталар еді.
• Жә, жақсы, бос сөзді бората берме.
• Бос сөз емес, шыны сол.

Онымен тәжікелесіп тұрсаң, осы сөз одан ары жалғаса түсері анық. Сол үшін де әлденені айтып, сылтауратып, шет қақпай жасаймын. Тағы бір кездескенде басқаша қырынан көрінді.

• Дос сауда қалай,- деді енді салиқалы сөйлеп.

-Табыс жоқ деп айта алмаймын,- дедім мен,- енді тірлік бар жерде аздаған жұғындысы да болады ғой.

-Жарайды, солай болғаны да жөн. Мен саған әзілі, шыны аралас сөйлей беремін. Алайда көңіліңе алма.

-Иә, иә, ол жағын түсінемін.

-Айтайын дегенім мынау, айтушылар осы біздің ауладағы бақалардың тұқымы аз деседі. Сен теңге табам деп, сол бақалардың тұқымын үзіп жүр ме.

– Жоқ,- деп одан ары не дерімді білмей қипақтап қалдым. Көкірегімнің бір жері шым ете түсті,- жоқ олай бола қоймас.

-Неге олай болмайды. Көлшік суда тырбың- тырбың етіп, әрең жан бағып жүрген немені қорап- қорап, қоржын- қоржын етіп, таси берсең, тұқымы үзілмегенде қайтеді.  Басқаға да, көлшікке де бақа керек.

– Түсіндім,- дедім мен,-ескертпеңе рақмет.

-Ендеше абай бол…

Шынында да содан былай абайлап, түсінікті тірлік етуге көштім. «Осы істеп жүргенім дұрыс па, әлде бұрыс па,- деп ойға баттым,- Іле дария бойындағы өзекшедегі бақа біткенді сауда орнына тасып жатқаныма жол болсын. Әр нәрсенің шегі, шеті болады. Әй, мен осы қияс кеттім білем. Енді саябырлатпасам болмас».

Шынында да Тәкеннің сол сөзінен кейін қолымды шалшық суға абайлап салатын болдым…