Мемлекеттік тілдің мәртебесі: жауапкершілік, даму бағыттары және қоғамдық мәні

Мемлекеттік тіл – елдің тұтастығын, рухани болмысын, ұлттық болашағын айқындайтын басты құндылықтардың бірі. Қазақстан Республикасының Конституциясында қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беру – тарихи әділеттіліктің қалпына келуі ғана емес, тәуелсіздіктің белгісі, ұлттық жаңғырудың тірегі болды. Қазіргі таңда тілдің рөлі тек заңдық нормамен шектелмей, қоғамдық өмірдің барлық саласында – білім беру, ғылым, экономика, ақпарат кеңістігі, мемлекеттік басқару жүйесі мен әлеуметтік қатынастарда кеңею үстінде.
Дегенмен, қазақ тілінің нақты қолданыс аймағын одан әрі кеңейту, тілдік орта қалыптастыру, сапалы тіл саясатын жүзеге асыру – әлі де өзекті міндеттердің бірі.

Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол – ұлттың тарихы, мәдениеті, дүниетанымы, салт-дәстүрі мен рухының айнасы. Сондықтан қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болуы – ұлттық мемлекеттілікті нығайтудың маңызды қадамы. Бірнеше этнос өкілдері мекендейтін Қазақстан үшін мемлекеттік тіл — ортақ түсіністік пен бірліктің факторы. Мемлекеттік тілді меңгеру арқылы азаматтар елдің қоғамдық-саяси өміріне толыққанды араласа алады. Бұл – тілдің біріктіруші күш ретіндегі маңызын көрсетеді. Мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру арқылы қоғамда ұлттық құндылықтарға деген құрмет артып, жас ұрпақтың елге, жерге, тілге деген жауапкершілігі қалыптасады. Демек, мемлекеттік тіл — ұлттық қауіпсіздік пен идеологиялық тұрақтылықтың да негізгі тіректерінің бірі.
Мемлекеттік тіл мәртебесі Қазақстан Республикасының негізгі заңдарында нақты көрсетілген: Конституцияның 7-бабы: «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі». «Тіл туралы» Заңы (1997) мемлекеттік тілдің қолданылу аясын, азаматтардың тілдік құқықтарын белгілейді. Мемлекеттік бағдарлама – тілдерді дамыту мен қолдануды кеңейтуге арналған 2011–2020 және 2020–2025 жылдарға арналған бағдарламалар.
Бұл құжаттар мемлекеттік тілдің заңды негізін қалыптастырғанымен, басты мәселе– құқықтық нормаларды іс жүзінде жүзеге асыруда. Заңда “мемлекеттік тілді білу – әр азаматтың парызы” деп бекітілгенімен, қоғамда оны толық талап ету деңгейі әлі де жеткілікті емес. Сондықтан құқықтық нормаларды нақты механизмдермен бекіту– мемлекеттік саясаттың маңызды бағыты болып қала береді.
Бүгінгі таңда мектепке дейінгі ұйымдардан бастап жоғары оқу орындарына дейін қазақ тілі мен әдебиеті және қазақ тілінде оқыту сағаттары ұлғайып келеді. Қазақ мектептеріндегі оқушылардың саны жыл сайын артып отыр, бұл — тілдің табиғи әлеуметтік кеңістігінің кеңейіп келе жатқанын көрсетеді.
Жоғары оқу орындары мен колледждерде мемлекеттік тілде оқыту бағдарламаларының үлесі ұлғайды. Сонымен қатар, латын графикасына көшу мәселесі де тілдің функционалдық мүмкіндіктерін кеңейтуге бағытталған ұзақ мерзімді реформалардың бірі.
Мемлекеттік органдарда ресми құжат айналымының көпшілігі қазақ тілінде жүргізіледі. Электронды үкімет жүйесі, цифрландыру процестері мемлекеттік тілдегі қызметтің сапасын арттыруға мүмкіндік беруде.
Алайда кей мекемелерде қазақ тілін толық пайдалану деңгейі әлі де біркелкі емес. Бұл – кадр дайындау мәселесімен, тілдік талаптардың әлсіздігімен және тілдік ортаның жеткіліксіздігімен байланысты.
Соңғы жылдары қазақ тіліндегі баспасөз, интернет порталы, телеарна, радио саны едәуір артты. Әлеуметтік желілерде қазақша контент көлемі қарқынды өсуде. Жас блогерлер, тіл үйретуші платформалар, заманауи медиа ресурстар қазақ тілінің жаңа буын арасында танымал болуына үлес қосып отыр.
Дегенмен, ақпараттық технологиялар саласында, әсіресе IT өнімдері мен бағдарламалық қамтамасыз етуде қазақшаның үлесі әлі төмен.
Қазақ тілін үйренгісі келетін өзге этнос өкілдеріне, қалалық тұрғындарға, жастарға толыққанды тілдік орта жеткіліксіз. Тілдің табиғи дамуы үшін қоғамда қазақ тілін барлық жерде – жұмыс орнында, тұрмыста, қызмет көрсету саласында белсенді қолдану қажет.
Қоғамдағы күнделікті қарым-қатынас орындары – дүкен, банк, аурухана, қоғамдық көлік қызметі, жеке компаниялар- қазақ тілінде толық қызмет көрсетпейді. Мемлекеттік тілдегі қызметтің сапасы да әркелкі.
Қазақ тілін үйрету бойынша жаңа заманауи оқыту технологиялары, интерактивті әдістер, цифрлық бағдарламалар жеткіліксіз. Тілге сұраныс артқанымен, ұсынылатын курстар, оқу бағдарламалары барлық деңгейге бірдей қолжетімді бола бермейді.
Қазақ тілі – мемлекеттегі барлық этностардың басын біріктіретін тіл. Көпұлтты қоғамда бірыңғай мемлекеттік тіл болуы – елдің біртұтастығының кепілі. Мемлекеттік тілді меңгеру — әр азаматтың мемлекеттің алдындағы жауапкершілігі.
Мемлекеттік тіл ұлттық кодты сақтаудың, рухани мұраны келер ұрпаққа жеткізудің алғышарты. Түркілік тамырдан бастау алатын қазақ тілі – мыңдаған жылдық мәдениеттің тасымалдаушысы.
Тілді дамыту – ұлттың рухани жаңғыруы мен мәдени тұтастығын қамтамасыз ету деген сөз.
Қоғамда мемлекеттік тіл кеңінен қолданылған сайын, экономика саласындағы қызметке, ішкі нарыққа, бизнес коммуникациясына да оң әсер етеді. Қазақ тілінде кәсіби қарым-қатынас жүргізетін мамандар санының артуы- экономиканың ішкі дербестігіне ықпал ете алады.
Заңнамалық тұрғыда мемлекеттік тілді міндетті пайдалану нормаларын нақтылау, мемлекеттік қызметке қабылдауда тілдік талапты нығайту — басты қадамдардың бірі.
Қазақ тілін үйренуге арналған жаңа мобильді қосымшалар, онлайн платформалар, интерактивті сабақтар, ойын технологиялары қажет. Цифрлық контент көбейген сайын қазақ тілін меңгеру қолжетімді бола түседі.
Ғылыми еңбектер, оқулықтар, терминология, техникалық құжаттар қазақ тілінде көптеп шығарылуы тиіс. Бұл – мемлекеттік тілдің функционалдық әлеуетін кеңейтеді.
Қазақ тілі – мемлекеттік, орыс тілі – ресми қарым-қатынас тілі, ағылшын тілі – халықаралық қатынас тілі ретіндегі саясат қазақстандық көптілділіктің негізі болып қала береді. Бірақ басты талап – қазақ тілінің қоғамдық қатынастарда басымдыққа ие болуы.
Мемлекеттік тілдің мәртебесін арттыру – тек биліктің міндеті емес, бүкіл қоғамның ортақ жауапкершілігі. Қазақ тілінің дамуы – ұлттық сананың өсуі, ұлттық бірліктің нығаюы, елдің болашаққа сенімді қадамы.
Қазақ тілі – тәуелсіздіктің символы, рухани даму көзі және ұлттың болмысы. Сондықтан мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту, оның беделін арттыру және қоғамның барлық саласында еркін қолданылатын тілге айналдыру – XXI ғасырдағы тарихи міндет.

Д.Жұмағалиева,
Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығының Кеген аудандық филиалының меңгерушісі.