Ата-ана бала тағдырын ойлауды ұмытпау керек!
Дана халқымызда «Үйлену оңай, үй болу қиын», — деп бекер айтпаған. Иә, үйлену қашанда оңай. Ал, үй болу ше? Шын мәнінде үй болу неге қиын? Өкінішке қарай, бүгінгі таңда шаңырақ көтеруге бел буған жастардың көбіcі дерлік осы бір жауапкершілікке немқұрайлы қарап кеткендей сезіледі, соның салдарынан бүгінде шаңырақтың шайқалып, заңды некенің бұзылуы кең өріс алуда. Елімізде жылдан- жылға ажырасу фактілері көбейіп бара жатыр. Отбасындағы ұрыс- керіс, ерлі- зайыптылар арасындағы ерегес салдарынан шайқалған шаңырақ, жылуы жоқ жанұялар көбейген. Ерегескен екеу баланың құқығын, баланың ақысын ұмытып, бас араздығын түгендеп кетеді.
Әйелдер күйеуінің «сазайын тарттыру» үшін-ақ ажыраса салады. Заң бойынша сот баланы өздеріне қалдыратынына титтей де шүбәсі болмайтын әйелдер ажырасу туралы арызды ертеңін ойланбастан бере салады. Сол себепті алимент ауылындағы ахуалды шиеленістіреді, бұл мәселеде қазақы рухты барынша күшейту, ерлі- зайыптылардың ажырасуы мәселесін барынша байыппен зерделеп, кінәлі тарапқа қарағанда кінәсі аздың сөзі өтімді болуы жағын қарастырған оңды деп пайымдаймын. Статистика бойынша ажырасқан отбасылардың 99 пайызында «тірі жетімек» шешесінің жетегінде кетеді…
Екі жастың дәм-тұзы жараспай, ойлары мен ортақ мақсаттарының бір арнаға тоғыспай, екіге бөлінуіне, олардың «бауыр еті – балалары» кінәлі емес екені сөзсіз. Сондықтан да, ана қолында қалған сәбиге әкесінің моральдық- материалдық көмек беруі міндетті. Заңмен белгіленген тәртіп бойынша әкелері балаларына алимент төлеуге міндетті. Әкелермен қоса, мысал келтірсек аналары тарапынан 5 алимент өндіру құжаттары орындауда бар.
Жасыратыны жоқ, қазір алимент төлеуден жалтаратындар саны көбейіп барады, елімізде алимент өндіру жөнінде шыққан әрбір төртінші сот шешімі орындалмай жатыр. Борышкерлер алимент төлемеудің әр қилы айласына барады. Ер азаматтарымыздың мұндай ерсі әрекеттерге баруы «көкек әке» деген тағы бір сипаттағы сөздің кең қолданысқа енуіне әкеп соқтыруда. Бірақ еліміздің заңына сәйкес алимент төлеуден жалтарған, берешегі көп борышкер әкелерді бас бостандығынан айыру жазасы енгізіліп отыр. Әрине, алимент балаға әке бола алмас. Дегенмен, мұның өзі ер адамның жауапкершілігін аз да болса сезіндіреді. Алимент төлеу ардың ісі болса да, бәзбіреулер баласы 18-ге толғанда қарыздан құтыламын деп ойлайды. Тіпті де олай емес. Бала он сегізге толып кетсе де, төленіп бітпеген қарыз әкенің мойнында аманат болып қала береді. Әр ата-ана баласы алдында жауапты болып келеді. Сондықтан да баланың көз жасына қалмау үшін алимент төлеуден қашпаған жөн. Қазақстан Республикасының азаматы немесе азаматшасы баланы қалай өмірге әкелуін білген ата-ана, яғни оны қалай асырап, қол ұшын беруі де міндетті.
Өтелмеген алиментті өндіру үшін заң талаптарына сәйкес атқару парағы немесе сот бұйрығы мәжбүрлі түрде орындалу үшін сот орындаушыларына түседі. 2025 жылғы мамыр айындағы мәлемет бойынша алимент өндіру туралы 261 атқару құжаты орындауда тіркелген 94,7 млн теңге алимент қарызын құрайды. Сот орындаушылары алиментті мәжбүрлеу арқылы өндіреді, алимент өндіруді күрделендіріп отырған негізгі мәселе– борышкерде ресми жұмыс орнының болмауы, табысының және мал-мүлкінің жоқтығы. Елімізде бала алдындағы жауапкершіліктен жалтаратындар қатары көбейіп, алимент бойынша қарыз артуда.
Алимент төлеуші «жұмыссызбын» деп анықтама қағазын көрсетіп, алименттен жалтарып кете алмайды. Бұл жағдайда «Атқарушылық іс жургізу және сот орындаушылар мәртебесі туралы» ҚР Заңының 99 бабында анық көрсетілген, – Егер борышкер көрсетілген кезеңде жұмыс істемесе немесе оның жалақысының және өзге де кірісін растайтын құжаттар ұсынылмаған жағдайда, ай сайынғы төлемдер және алимент бойынша берешек оны өндіріп алу кезінде Қазақстан Республикасындағы орташа айлық жалақы мөлшері негізге ала отырып алимент қарызы айқындалатындығын көрсеткен. Мысалы: жұмыссыз борышкерден алимент қарызы Қазақстан Республикасы орташа айлық жалақы мөлшері 2025 жылдың қаңтар айынан 423133 теңге орташа айлық жалақы мөлшерімен есептелінеді. Бұл дегеніміз жұмыс істеген борышкерге қарағанда әлде қайда көп мөлшерде алимент қарызы есептелетіндігін көрсетеді. Осы себепті жұмыссыз борышкерлерге жұмысқа тұру жайлы ескертіліп, ААІЖО бағдарламасы бойынша хабарламалар жолданады.
– Алимент төлеуден жалтарып жүргендерге қандай шара қолданылады? – деген сұрақ туындауы мумкін. Алимент өндіру мәселесі өзектілігін жоғалтқан жоқ. Десе де, қазіргі таңда оларға қарсы қолданылатын шара бар. Жалпы, туған баласынан қаражат аяп жүрген адамның мүлкі болса, әлде шотында ақшасы болса, сот орындаушысының көмегімен бұғаттауға болады. Сот алиментті өндіру мақсатында азаматтың жұмыс орнына қаулы жіберіледі. Шетелге шығуына шектеулер енгізіледі. Қазіргі уақытта, сонымен қатар соттың ұйғарымымен 4 борышкердің көлік жургізу құқығына шектеу қойылды.
Ал алимент төлемдерін төлемегені үшін борышкер бүгінгі заң нормаларына сәйкес, ҚР Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодекстің 669-бабы және Қылмыстық кодекстің 139-бабы бойынша жауапкершілікке тартылатындығы қарастырылған. Мәселен, 669-бап бойынша әкімшілік жауапкершілікке тарту үшін соттар– бес айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға немесе бес тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алу туралы қаулы шығарады. 2025 жылдың үш айында 1 борышкер әкімшілік жауапқа тартылып, 1 тәулік қамаққа алынды. Бірақ көп борышкерлер, жолданған хабарлама, шақыртуларды ала тұра, ешқандай жауапкершілікті сезінбейді.
Сонымен қатар 6 айдан аса алимент қарызын төлемеген борышкерлерге Қылмыстық кодекстің 139-бабы бойынша «Балаларын күтіп-бағуға арналған қаражатты төлеу жөніндегі міндеттерді орындамағаны үшін» қылмыстық жауапкершілікке тартылатыны жайлы ескертілгенімен немқұрайлы қарайды. Осы бап бойынша – алты жүз сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға үкім шығарылатынын біле бермейді. Осы бап бойынша 2025 жылдың бірінші жарты жылдығында бір борышкерге алимент жәрдемін төлемегені үшін қылмыстық іс қозғалған.
«Бала өз жұртын танып өседі» демекші, шындығында біздің елімізде ерлі-зайыптылар ажырасқаннан кейін бала көбіне анасында қалады. Кейбір аналар баласын әкесінің туыстарына, тіпті әкесіне көрсетпей өсіргенді жөн санайды. Салдарынан өз жұртын танып өспеген баланың есейгенде өз жұртының, өз ағайын-туысының қызына үйлену қаупі бар. Жеті атаға дейін қыз алыспайтын қазақ салты үшін, өз руының қызымен білмей- танымай шаңырақ көтерудің қаншалықты қасірет екені түсінікті. Сондықтан қандай жағдай болмасын баланың өз туған жұртын танып өскені абзал деп және балалары ата-анасының арасында еркелеп өскені дұрыс деп қорытындылауды жөн көрдім.
Ж.Н.Сатымбаева,
Жеке сот орындаушы.
