Шормақ батыр
Іле мен Жоңғар Алатауының аралығында орналасқан тарихы терең, тамаша табиғаты бар, қазіргі Алматы облысы, Кербұлақ ауданының аймағын сонау ерте заманнан бері халық «Күреңбел» деп атайды. Олай аталуының өзіндік бір себебі кезінде Асан Қайғы бабамыз Желмаясына мініп, Жерұйықты іздегенде Іленің шығыс жағына өтіп, Матай тауының бөктеріне келгенде осы маңды көріп «Құты да жоқ, жұты да жоқ, күрең ғана бел екен»,- деген екен. Сол ерте кезден бастап бұл өңір «Күреңбел» – деп аталып кеткен. Күреңбел маңы қыста қалың қарлы, жазда көк майса жайлау, көктем кезінде жазығындағы жайқалған алқызыл қызғалдағын арнайы егіп өсірген секілді, көздің жауын алатын тамаша табиғаты бар, шөбі шүйгін, бидай арпа сияқты дәнді дақылдар өсетін. Алтынемел асуы, Матай тауы, Арқарлы асуы, Айғайқұм, Қоянды, Быжы, Кескентерек, Кербұлақ, Терісаққан т.б. сияқты таулы, өзенді, асулы жерлері бар өңір бұл осы Күреңбел.
Бұл өңірде көбінесе Жалайырлар, Қаңлылар, Шапыраштылар, Албан елінің Қоңырбөрік руы, Жағалбайлылар, Керейлер, Қарақалпақтар сияқты көптеген рудың ұрпақтары арлас мекен етеді. Осы рулардан басынан сөз асырмаған батыр мен елін жаудан қорғаған көптеген батырлар шыққан. Солардың бірі тарих бетінде аттары қалған Тезек төре, Балпық би, Малайсары батыр, Жоламан батыр, Сәмен батыр, Жайнақ батыр, Шормақ батыр, Дос батыр, Тіленші қажы, Қожбамбет би, Дәулет би, Матай би, Қазыбек бек Тауасарұлы,Бармақ батыр, Құлжабай әулие, Бөлек батыр, Рахым би, Жамбай батыр, Құндақбай мерген т.б. сияқты би-батырлар жайлы да көптеген аңыз әңгімелер мен деректер де баршылық.
Бұл Күреңбел қазақтың атақты ғалымы, этнограф, тарихшы, Ш.Ш.Уәлихановтың сүйегі жатқан жер. Тезек төре аға сұлтан болып тұрған шағында Шоқан Тезек төренің қарындасы Айсараға үйленіп өмірінің соңғы күндерін осы өңірде өткізген. 1865 жылы қайтыс болғанда осы жерден топырақ Бұйырыпты. 1881 жылы Шоқанның зиратына генерал Г.А.Колпаковский ақ мәрмәр тастан құлпытас қойды. Бұл құлпытас Шоқанның ғылымға сіңірген еңбегін ескере отырып, генерал губернатор Фон Кауфмның бұйрығы бойынша Орал тауында жасалынып, Жетісуға түйеге артып әкелініпті.Сонымен бірге мұнда Шоқанның 5 метрлік қола мүсінін Ленинградтың «Монетный дворынан» құйдырып әкеліп орнатқан. Ш.Уәлихановтың туғанына 150 жыл толуына орай қазір осы жерде Шоқан Уәлиханов атындағы «Алтынемел» мемлекеттік мемориалдық мұражайы ашылып жұмыс істеуде.
Бұл өңірде бірнеше жыл төрелік еткен Абылайханның немересі тезек төре. Оны тарихтан өзінің ақындығымен, шешендігімен, ел билеудегі парасаттылығымен, қайырымдылығымен, әділдігімен білеміз. Тезек төренің бірде қатар жатқан екі елдің малы көбейіп, жерге таласып, төреге жүгінгендегі дауды шешіп, адал шешімін мынадан көреміз. «Бұл қазаққа айтар сөзім екі ру жайлаған қоныстарының екі шетінен екі балаға ат мінгізіп, бір мезгілде жіберіңдер. Сол балалар аттары түйіскен жерден екіге бөлініп, тату- тіршілік етіңдер.бала періште емес пе»,- депті. Төренің ақылына тоқтаған екі ел байлардың малы үшін алыспай бейқұт тірлігін жалғапты. Осы өңірде ол отыз жылға жуық аға сұлтан болып билік құрып, Күреңбел өңіріндегі Алтынемел, Қоянкөз секілді жерлерін көктеуі мен күздеуі етіп, Аралтөбе, Қалмаққора, Басши сияқты жерлерін қыстауы етсе керек. Тезек төренің кезінде жер дауы, жесір дауы, адам дауы, құн дауы, мал дауы, т.б. дауларды шешуде Албан, Суан, Жалайыр руларының болыстары, билері, шешендері осы Күреңбел өңірінің, бұрыңғы «Төгерек» қазіргі «Басши» жерінде бас қосқан екен. Оны бұл шынайы ұлттық – құрылтайларын өткізетін жер Жоңғар тауының бір шеті «Ұзынбұлақ» жайлауындағы – «Майлы ошақты»- деген жерді таңдапты. Оңтүстігінде «Найза-тапқан» – атты ежелгі шипалы арасаны бар. Осы Майлы ошақтыда олар екі-үш жылда бір рет жиналып дау шешкен екен. Майлы ошақтыда қазірге дейін қырық ошақтың орны бар. Бұл Ынталы, Сәтті жол, Қоңырөлең, Сары төбе, Көктал, Жаркенттің, Күреңбелдің Қоғалысынан арғысы Талдықорған Балқаштан, Үшарал, Ақсудан жиналған ақсақалдардың дау шешетін құрылтайы болғандығын дәлелдейді.
Сол кездері Күреңбел маңына жоғарыда аталған Жалайырлар, Жағалбайлылар, Керейлер, Қаңылар, Қарақалпақтар сияқты рулардың ұрпақтары көшіп келіп, Тезек Төреден жер сұрап алып, осы өңірде қоныстанып осы күнге дейін тұрып қалған екен. Жағалбайлылардың тұрақтап қалуының бір себебі: Жоңғар соғысы кезінде Әбілқайыр хан кіші жүз азаматтарын осы маңға соғысқа бастап келгенде Жағалбайлылар құрамында келеді. Содан Жағалбайлы атамыздың балалары осы маңда қалып қалса керек. Сол кезде Іленің сол қанаты түгелдей Шу, Талас өңірі түгелдей Балқаштың батыс тұмсығына дейін Қырғыздар жаулап алыпты. Содан Қырғыздарға Кененсары соғыс ашып, жоғарыда аталған жердің бәрін қазаққа қайтарып алыпты. Сол Керейлердің қалдығы күні бүгінге дейін осы Кербұлақ ауданының әр ауылдарында тұрып жатыр. Сол кездері Қаңлының Бадырақ руынан шыққан Жамбай деген кісі бастап келіп Тезек Төреден жер алып, тұрақтаған. Жалайыр руының Ақбұйым ұрпақтары да Тезек Төреден жер сұрап келіп, осы маңда тұрақтапты. Бұл Жалайырлары Құлжабай деген әулие кісі бастап келіпті. Ол кісі үнемі өгізге мініп жүретін кісі болса керек. Құлжабай әулие деп аталу себебі көріпкелдігі бар, емші, киелі аруақты адам болған екен. Қарақалпақ руынан шыққан Малдыбай деген би барлық Қарақалпақ руластарымен жиналып, осы Матайдың тауының бөктеріне келіп, Тезек Төреден жер алып, ол да руластарымен осы маңды мекендеп қалыпты.
Шорман батыр шамамен 1780 жылдары туған. Албан елінің, Қоңырбөрік Тама руынан тараған. Осы рудың биі, әрі еліне белгілі батыр болған. Қазіргі осы Кербұлақ ауданы (Күреңбел өңіріндегі) Басши ауылы аймағында өмір сүрген. Қырғыздардың Қарабатыр деген батыры бастап барымталық жасап, қазақтардың тыныштығын ала берген соң Шормақ батыр Қарабатырды өлтіріп кек алады. Ол жөнінде Ерғали Ахметұлының 1997 жылы 31 қазанда «Жетісу» газетіне жариялаған «Шормақ батыр»,- атты мақаласында былай делінген: «Қырғыздардан шыққан Қарабатыр деген мықты Албан, Суанның, оның ішінде Сарқұлдардың жылқысын айдап әкеліп тыныштық бермейді. Ол кезде Шормақтың жиырманың ішіндегі қылшылдаған қылыштай, күш-қуаты тасыған, батылдығымен, батырлығымен ел аузына түсе бастаған кезі екен. Шыдамы таусылған ол Қарабатырдан кек алуға ақсақалдардан рұқсат сұрайды. Олар ары кеңесіп, бері кеңесіп ақыры рұқсат береді. Керегінше адам ертуге ақыл қосады.
Шормақ жанына таңдап аз ғана жігіт алады. Сөйтіп, Қарабатыр жайлайды деген жайлауға келіп, сол маңдағы елден сыр тартады. Сөйтсе Қарабатыр басы тұйық бір салалы ұзын сайды жайлайды екен. Сайдың аузындағы кіре берісті күндіз-түні күзетіп, рұқсатсыз ешкімді өткізбейтін елу шақты сарбаз ұстайды. Сондықтан өзі еш қауіпсіз ауылында еркін жататын көрінеді. Барымтамен әкелген жылқыны өз жылқысына қосып, мыңғыртып сай-салаға айдап тастайды екен.
Шормақ батыр әлгі сайдың тұйығымен кіретін жол көрсететін адам іздейді. Ақыры Қарабатырдың жәбір көрген ондай бір адам Шормаққа Тұйықтан түсетін қиын соқпақты көрсетіп береді. Сол аң жүретін соқпақпен түскен Шормақ Қарабатырды айқас үстінде өлтіреді. Ауылды жау шапқанын, Қарабатырдың өлгенін естіген сай аузындағы күзет бытырай қашады. Сай басындағы жылқыны тұтасымен айдап әкелген Шормақтың жігіттері малды Албан ауылдарына, Іледен өткізіп Суан ауылдарына таратып бергендігі»,- деп баяндалған.
Күреңбел өңірінің басты байлығы оның табиғатында. Алтынемел Мемлекеттік ұлттық табиғи қорындағы Айғайқұм, Бесшатыр, Ақтау, Қызылауыз, Тайғақ атты жерлері тарихи мұралар мен табиғаттың тамаша жаратылыстары бар өңір. Алтынемел қорығы Қызыл кітапқа тіркеле бастаған аң мен құстардың сақталуына дәнекер болған жер. Алтынемел ұғымы «алтын» ол кәдімгі алтын болса, ал «емел» көне монғол тілінен аударғанда ер-тоқым яғни «алтын ер» деген мағынаны білдіреді екен. Бұл асудың осылау аталуына байланысты бірнеше аңыздар да баршылық. Бұлай аталу себебі Алтынемел асуы шығыс жағынан қарағанда кәдімгі ер-тоқым секілді көзге көрінетіндіктен осылай «Алтынемел» деп аталса керек. Алтынемел мемлекеттік ұлттық табиғат бағындағы ерекше табиғат ғажайыбы ол аты әлемге әйгілі «Айғайқұм». «Айғайқұм» деп аталуы, бұнда бара қалсаң реактивті самолет дыбысына ұқсас шу құлаққа естілуіне байланысты осылай аталған болса керек. Алайда құм төбеге шыға қалсаңыз, аяғыңыздың астынан құмның ысылдаған дыбысын естисіз. Осылайша құм төбенің басына қалай шыққаныңызды білмей қаласыз. Ал төбеге шыққан соң, аяқ астынан жел соқса құмның сырнайдан да таза үнін естіп рахаттанасыз. Сонымен бірге, «Айғайқұм» жайлы көптеген аңыздар да баршылық. Соның бірі бұрынғы уақытта мал бағып жүріп сол маңда барғанда малдар құмнан жүре алмай жатқанда адамдар «айқай», «айқай»,- деп малды айқайлап айдағаннан «Айқайқұм» аталыпты деп те айтады. Келесі бір аңыз: «Бұл өңірде керемет бір сұлу қыз болыпты оған пері ғашық болыпты. Сонда қыз «мен адамзаттан теңімді таптым, тыныш өмір сүруіме рұқсат бер»,- дейді. Бірақ пері ыңғайына көнбеген қызды жердің көрікті айдарына айналдырып, Іле өзенінің шығысындағы Қос Қақаның ортасындағы әдемі айдар- Айғайқұмаға айналдырады»,- екен. Міне осындай таңғажайып табиғаты бар, әділ шешім айтып, елін аузына қаратқан би-болыстары болған, елін, жерін, жаудан қорғап ерлік көрсеткен батырлары болған, Күреңбел өңірінің тарихы жайында осындай деректер алынып, этно-тарихи эспедиция барысы сәтті аяқталды.
Нұрмен БОЛАТ.
