Бесіктің қадір-қасиеті

«Бір экспонат сыры» айдарымен назарларыңызға Кеген аудандық тарихи-өлкетану музей қорындағы жәдігеріміздің бірі -нәрестені бөлеуге арналған ағаш төсек бесік туралы мәліметті ұсынамыз.
Бесік — нәрестені бөлеуге арналған ағаш төсек. Бесікті Орталық Азия мен Кавказ, Үндістан, Қытай жерін мекендейтін халықтардың басым көпшілігі пайдаланады. Тек әр жерде әр түрлі үлгіде жасалады. Бесік көшпелі өмір кешкен қазақ халқы арасында ерте кезден тараған. Қазақ халқы бесікті қарағайдан, қайыңнан, көбіне талдан иіп жасаған. Мұндай бесік жеңіл, әрі ықшамды берік, көшіп-қонуға ыңғайлы болады. Бесік баланың тазалығына өте қолайлы, өйткені арнайы орнатылатын түбек пен шүмек бала дәретін жайылдырмайды. Түбектің түбіне күл салып, жиі-жиі ауыстырып отырады. Шүмекті қойдың асық жілігінен жасайды, кейде айрықша аппақ болуы үшін сүтке қайнатып алады. Қазақ халқы бесікті қасиетті, киелі құтты мүлік деп есептеген.
Бесіктің жасау-жабдықтарына құс төсек, жастық, жөргек, қолбау, тізебау тізе жастық, бесік көрпе даярланады.
Құс төсек. Жөргектің үстіне төселетін арасына құс жүні салынып қабылған жұмсақ төсеніш. Оның да түбек түсетін тұсында ойығы болады.
Жастық. Бесіктің енімен сәйкес келетін, арасына құс жүні толтырылған кішкене жастық.
Жөргек. Жұқа басылған киіз төсеніш. Осыны кейде қаузау деп те атайды (қаузау киіз).
Көрпе. Жай матадан әзірленген көрпені жаздыгүні, ал арасына мақта салып қабылған көрпені қыстыгүні қолданады.
Кепіл. Нәрестенің жамбас тұсына, тізесіне кепіл ретінде арнайы тігілген бірнеше кішкене жастықшалар қойылады. Ол жастықшалар түбек орналасқан ойықтың төңірегіне төселеді.
Тартпа бау. Тартпа бауларды кейде таңғыш деп те атай береді, олар құр тәрізді биязы жіптен тоқылады. Немесе екі-үш қабат матаны сырып, бауларды ызып әзірлейді. Тартпаның біреуі бөленген, құндақталған нәрестенің көкірек тұсынан, екіншісі тізенің үстінен түседі. Тартпа баудың ұштары бесіктің екі жағындағы сабау ағаштарға таңылады.
Түбек. Түбек қыштан, көннен, күйдірілген саз балшықтан немесе мыс, жез қаңылтырдан әзірленеді. Қыстыгүні сыртына киіз, қайыс немесе былғарыдан тігілген қап кигізіп қояды. Түбектің түбіне сәл күл сеуіп қолданады.
Шүмек. Шүмекті ағаштан да сүйектен де әзірлеуге болады. Ұл баланың шүмегін асықты жіліктің асық тұрған басынан ойық ойып әзірлейді. Екінші қарама-қарсы басын шорт кесіп тастап, қырларын егеп жұмырлап қояды. Қыз баланың шүмегін ескі, көп ұсталып майсіңді болған уықтың қарынан (иінінен) жасайды, ойығын ұлдікіне қарағанда сәл сопақтау етіп ойған жөн. Шүмек баланың денесіне баптау үшін қырларын тегістеп жылтыратып, зәрді сорып алмауы үшін майға қайнатып алған соң пайдалана беруге болады.
Жабу. Бесіктің көлеміне сай, жұқа матадан тігілген, кестеленген арнаулы жабуы болады. Ол бесікке бөленген жас нәрестені маса-шыбыннан, желден, шаң-тозаңнан, күн көзінен, суықтан қорғайды.
Бесіктің құрылысы
Алдыңғы бас (бөген).
Артқы бас (бөген).
Белағаш (арқалық, арыс).
Жақтау.
Жорға (табан).
Тақтай.
Түбек.
Шабақ.
Шүмек.
Бесік қалай пайда болды? деген аңызға сүйенсек, бесік алғаш рет Алтай мен Жетісу аймағында Айырқалпақ Айдахар бидің заманында пайда болған екен. Айдахар бидің әкесі қазақтың дархан даласына ағаш егіп, орман отырғызған атақты Мизам Баб болған екен. Мизам баб 150 жыл өмір сүріп дала өркениетін өзінің бау-бақшасымен таң қалдырыпты. Алайда ол қайтыс болған соң, қызғанышпен қараған қытайлықтар орманды өртеп кетіпті. Бұл кезде Айдахар би алыс сапарда жүрген көрінеді. Әкесінен түсінде аян алған Айдахар би тез арада елге оралады. Нулы тоғайдың жапан далаға айналғанын көріп, қатты қапаланады. Қалған, ағаштарды сүйретіп, үйіне барады. Өмір жалғасып, Айдахар би үйленіп, өмірге сәбиі келеді. Алайда, нәресте іңгәлап жылағанын тоқтамайды. Тіпті, ең атақты емшілер де еш көмектесе алмапты. Кенеттен бала бірден жылағанын доғарады. Қараса, ақ шапан киген ақсақал Айдахар бидің әкесінен қалған ағаштарға сәбиді тербетіп, жұбатып отыр екен. Айдахар би жақындай бергенде, әлгі ақсақал көзден ғайып болыпты. Айдахар би баласына әкесінің орманына қалған ағаштан бесік жасап беріпті. Содан бері бесік көшпенді халықтың өмірінің ажырамас бөлігіне айналыпты.
Бесік – бала денсаулығына пайдалы
Біріншіден, бесікте жатқан баланың қан-айналым жүйесі жақсы дамиды. Яғни, тербеліп өскен бала атпен шапқанда немесе көлікке мінгенде жүрегі айнып, лоқсымайтын болады.
Екіншіден, бесікке жатқан баланың аяғы түзу, дене бітімі келісті болып өседі. Неге десеңіз, тартпа бау аяқ қолын байлап қысып, үнемі бір қалыпта ұстап тұрады. Дәл осы себептен, баланың аяқ-қолы жинақы, қимылы ширақ болып қалыптасады.
Үшіншіден, бесікте шүмек және түбек деген гигиеналық құрылғылар бар. Осының арқасында баланың жамбасы құрғақ, денесі таза күйінде қалады.
Төртіншіден шалқалап жатқан баланың бел омыртқасы түзу, еңсесі тік болады.
Бесіншіден, бесіктің үстіндегі жабу баланы шыбын-шіркейлерден, ызғар жел мен күннің аптап ыстығынан, түрлі қауіп-қатерлерден сақтайды.

Бесікке салу – басты рәсім әрине, бесік той туралы исі қазақтың көпшілігі біледі. Алайда оның тәрбиелік және психологиялық мәні аса терең. Нәресте қырқынан шыққан соң, қыздың төркіні «Бесік әкелу» рәсімін жасайды. Яғни, тұңғыш балаға бесікті нағашылары әкеледі. Бұл екі жақтың туыстық қарым-қатынасын нығайтып, жаңа босанған келіншекке де үлкен қуаныш сыйлайды. Баланы бесікке салмас бұрын, үлкен әжелер оны отпен аластап, түрлі жаманаттардан тазартып алады. Бесіктің төбесіне үкі тағып, көз моншақ байлайды. Мұның барлығы нәрестенің әке-шешесі мен ата-әжелерінің жақсылыққа деген сенімі мен үмітін ұлғайта түседі.
Бесік туралы мақал-мәтелдердің мәні Бесік – көшпелі ғұмыр кешкен бабаларымыздан қалған қасиетті мұра. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деп өсиет қалдырған Мұхтар Әуезов. Бесік – тек материалды тұрғыда емес, рухани тұрғыда да көп мағынаға ие. Бесік – туған жердің, ананың ыстық құшағының, тәлім-тәрбиенің, ұрпақ жалғастығының айнымас символы. «Есік көргенді алма, бесік көргенді ал» деген мақал бойдақ жігіттерге қаратылып айтылады. Яғни, бесік көрген деп тәрбиелі, арлы, ибалы қыз баласын меңзейді.
Бесікке байланысты ырым-тыйымдар өте көп. «Қазақ халқы шаңырақты, бесікті, табалдырықты қасиет тұтқан. Бұл үшеуін ешқашан аяқпен баспаған. Бұл үшеуі қашанда бірімен бірі байланысып, ұштасып жатады. Осынау қасиетті үш затты қатты тозып, тым ескірген кезде де аяқтың астына тастамай, өртеп жіберетін болған әрі күлін де аяқасты қылмай, көміп тастаған».
Қорыта келгенде жастарға біліммен қатар тәрбие бірге жүргенде ғана жастардың бойына адамгершілік, ізгілік, кішіпейілділік, елдік сана мен ұлттық рухты, халқымыздың мәңгілік ұлттық идеясын қалыптастыра аламыз. Ал оның таусылмас қоры ұлттық тәрбиеде екені даусыз. Ұлттық тәрбиеден нәр алған адам жалпы адамзаттық тұрғыдан мәдени және рухани құндылықтарды бойына сіңіріп, кемел адам сатысына көтеріле алады.
Кеген аудандық тарихи-өлкетану музейінің қорында көнеден келе жатқан бесіктеріміз сақталған. Ұлттық құндылықтарымызды насихаттап, келуші қонақтардың назарына ұсыну біздің міндетіміз.

Аяулым Зулқайнарова.
Кеген аудандық тарихи-өлкетану музейінің қор сақтаушысы.