Ұстаз аманаты

Жер жәннаты Жетісу өңірінен қазақтың біртуар, кемел ойлы, парасатты, білімді де білікті мемлекет қайраткерлері, бар ғұмырын ғылымға арнаған саңлақ азаматтар шыққан киелі өңір. Солардың бірі –  қазақтың алғашқы академик-тарихшысы, ірі педагог-ғалым, Қазақ КСР-ның еңбек сіңірген ғылым қайраткері, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ғылым Академиясының вице-президенті, Қазақ ССР Мемлекеттік және Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтарының лауреаты – Ақай Нүсіпбекұлы. Ширек ғасырдан аса уақыт Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтын басқарып, Кеңес үкіметінің талай қитұрқы саясатын астыртын ақылмен жеңіп, институтты биік деңгейге жеткізген дарынды тұлға. Биыл өмірден өткеніне қырық жыл болса да, халық жүрегінен өшпестей орын алған, ең алдымен адами қасиеттерді бойына сіңірген, тау тұлға ағамыз жайлы үзік сыр мен құнды
естеліктерді шәкіртінің аузынан естуді жөн көрдік.   

 Шәкірті Қайдар аға Алдажұманов профессор, тарих ғылымдарының кандидаты, бар саналы ғұмырын Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының бас ғылыми қызметкерлігінен бастаған. Одан кейін бөлім меңгерушісі, директордың ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары қызметін атқарды.  «Құрмет» ордені, «Ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталған.

– Қайдар аға, институтқа 1968 жылы жолдамамен келген екенсіз, міне, табаны күректей 55 жыл өтсе де, осынау қасиетті қарашаңырақтың киесі мен иесіне айналдыңыз.  Әңгімемізді алғашқы институт табалдырығын аттаған сәттен өрбітсек. Ұстазыңыз Ақай Нүсіпбекұлымен таныстығыңыз қалай басталды?

• Университеттегі оқу жылдары да аяқталуға жақындап қалған кез. ҚазҰУ-нің тарих факультетінің Қазақстан тарих кафедрасының меңгерушісі, белгілі ғалым Хажым Хабиев ағай: – Сенің диплом жұмысыңның жетекшісі етіп Григорий Дахшлейгерді бекітсек деген ойым бар. Ол тарихнама саласының жетекші маманы. Қазір біздің кафедарада профессор ретінде дәріс береді. Ертең кел, жетекшіңмен таныстырамын, – деді. Кітаптарын іздеп жүріп оқитын үлкен ғалымның есімін білгенмен өзін көрген емеспін. Сөйтіп, соңғы оқу жылы басталғанда Г.Ф. Дахшлейгердің жетекшілігімен диплом жұмысының тақырыбын анықтап алып, ізденуге кірістім. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы туралы 20-жылдары не жазылды, қандай пікірталас болды деген мәселеде сол кездегі баспасөз беттерін ақтаруға тура келді. Жазып алғандарымды орысшаға аударып, жетекшіме әкеліп көрсетіп жүремін. Ол кезде Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының директоры әрі Ғылым академиясының вице-президенті Ақай Нүсіпбеков екенін білетінбіз. Бірақ институтқа қанша келіп жүрсем де, ол кісіні әлі көрген жоқпын. Оқу жылы аяқталарда жас мамандарды жұмысқа жіберу тәртібі бойынша жолдамамен Тарих институтына келдім. Г.Ф. Дахшлейгер шетелге іс-сапармен кеткен екен. Басқа ешкімді танымаймын. Жолым болғанда осы институттың бөлім меңгерушісі Төлтай Балақаев пен ғалым Нұри Едігенов ағайлар жөнімді сұрап, білгеннен кейін Ақаңа ертіп апарды. Үлкен кабинеттің төрінде отырған Ақаң әуелде сұсты адам сияқты көрінгенімен, сөйлесе келе көңілім орнына түскендей. Диплом жұмысымды ақтарып, әр жерін оқып отыр. Мектепті орысша бітірдің бе деген сұрағына қазақша бітіргенімді, университетте қазақ бөлімі жабылған соң, орыс бөлімінде оқығанымды айттым. «Мына диплом жұмысындағы қазақ баспасөзінің материалдарын өзің жинадың ба?» – деп сұрады.Төте жазуды оқып уйренгенімді айттым. Жәй-жапсарымды сұрап алған соң, Төкеңе сіздің бөлімге кіші қызметкер етіп алайық деді. Институтқа жас мамандар керек, ұжымға араласып, жұмысқа үйрен деген ақылын айтқан еді.

– Ақай – жастайынан әкеден жетім қалып, анасының жетегінде Ұлт-азаттық көтерілістің азапты күндерінен бас сауғалап қашып жүріп жетілген, Екінші дүниежүзілік соғыстың бел ортасында қанды майданды басынан кешкен ержүрек жауынгер, «ғылым» атты алып кеменің басын ұстап, жоғарғы лауазымға дейін көтерілген ірі тұлға. Ол кісінің өмір жолы жайлы айтып өтсеңіз.

• Кезінде Ақай аға жайлы ҚР ҰҒА академигі М.Қ. Қозыбаев былай деген еді: «Ақаң бір өзінің басынан көне тарихты, жаңа тарихты кешірген тарлан-ды. Ол балалық шағында 1916 жылды, ұлы дүрбелеңді – Октябрь төңкерісін көрді, балғын жігіттік шағында совет заманасының алғашқы болмысын басынан кешірді. Ағалық дәуірінде Ұлы Отанын қорғады. Даналық жасында ел биледі, ғылым ағасы ғана емес, отағасы атанды. Елдің елеулісі, халықтың қалаулысы Ақаңа айналды.» – деген еді. Иә, тарих беттерін парақтап отырсақ, ол кісінің талай дәуірді басынан кешіріп, сол дәуірдің басты кейіпкері бола білген мықты ұстаз да, кішіпейіл ел ағасы, білікті ғалым, шебер ұйымдастырушы еді.

Ақай Нүсіпбекұлының атамекені Іле Алатауының күнгейіндегі Алматы облысы, Кеген ауданындағы Жалаңаш ауылы.  1909 жылы 9 желтоқсанда малмен айналысқан шаруа отбасында дүниеге келген. Әкесі Нүсіпбек Молдабайұлы 1916 жылғы патша өкіметіне қарсы ұлт-азаттық көтерілісті басуға келген  жазалау отрядының қолынан мерт болады. Ақай ағаның қызы Мәкен апаның естелігінде былай делінген: «Анам үнемі айтушы еді, әкелерің түс көрді ма, бір жамандықты сезді. Бізді таң атар, атпастан тұрғызып алып, асығыс заттарымызды жинатып, көк биеге балаларын мінгізіп тұрып: «Алмағайып заман болды, енді бір-бірімізді көре алмаймыз, соғыстан аман қайтпаймын-ау, жаназам оқылмайды, сүйегім сайда қалатын болды деп әулиелік танытқан екен. Қытайға өтіп пана табыңдар, сендерді асырайтын осы көк бие, айырылмаңдар,» – деп қоштасқан екен.  Жеті жастағы Ақай әкесінен аласапыран заманда көз жазып қалған еді. Анасы Сымбат амалсыз ұлдарын ертіп, бас амандықтары үшін үдере көшкен елдің соңынан Қытайға өтіп кетеді. Ол жақта да көрмеген азаптары жоқ, анасы дүнгендерге тамақ жасаса, балалары қозы бағады. Бір күні дүнгендердің жылқысы жоғалып, қазақтар сендер ұрладыңдар деп есіктерінен қуып шығады.  Әйтеуір, итшілеп жүріп екі жылдан кейін елге оралып, бай-кулактарға жалданып күн көрген. Жастайынан жетімдіктің тауқыметін тартып, көп қиыншылық көреді.  Ақай ағаның азан шақырып қойған есімі Рысбек екен. Бала күнінде аппақ болғандықтан үй-іші, ауылдағы туыстары «әқ-әппақ» деп жүріп Ақай атанып кетіпті. Құжаттарға осы атпен жазылыпты.

Кеңес өкіметі кедейлердің балаларын тегін оқыту үшін әр жерден интернаттар ашады. Соның бірі 1923 жылы Жаркент қаласынан ашылған Н.К.Крупская атындағы мектеп-интернат. Жалшылықта жүрген бозбала Ақай 1925 жылы осы балалар коммунасында тәрбиеленеді. 1926 жылы мектептің нұсқауымен Алматы ауылшаруашылығы техникумының дайындық бөліміне түсіп, 1932 жылы үздік бітіреді. Сол жылы техникум Талғар қаласына көшіріледі, ол сол жерде оқытушы болып қалдырылады, 1932 -1933 жылдары осы оқу орнының директоры қызметін атқарады. Өзі жігерлі,  ұйымдастырушылық қабілеті мықты болғандықтан 1933 жылы Алматы облыстық партия комитетінің аппаратында жұмыс істейді. 1934-37 ж.ж. Мәскеудегі Шығыс еңбекшілерінің Коммунистік университетіне (КУТВ) оқуға жіберіледі. Университет қабырғасындағы жылдары А. Нүсіпбекұлы білім алуға деген ынтасымен, жақсы оқумен көзге түскен озық студенттердің бірі болғанын архив деректері растайды. Бірақ, университететті толық бітіруге мүмкіндік болмайды, 1937 жылы елге оралғаннан кейін жоғарғы білімі бар жас маман деп ҚК(б)П республикалық мәдени-ағарту бөлімінің меңгерушісі етіп тағайындайды. Бір өкініштісі, осы қызметте жүргенде ол кісіні көре алмайтындар артынан шам алып түсіп, үстінен талай домалақ арыздар жазып, қудалаған. Ол жайлы жақында ғана дүниеден өткен қызы Дина апамыз былай еске алатын: «Әкем Орталық Комитетінің үгіт-насихат, мәдени-ағарту бөлімінің меңгерушісі болған кезде, тырнақ астынан кір іздеген арызқойлар «халық жаулары Т.Рысқұлов пен О.Жандосовтың  құйыршығы» деп маза бермеді. Содан кейін Семейге жер аудартады, ол жақта басшы колхоз қызметкерлерінің облыс аралық мектебіне директорлық қызметіне ауысады. Екінші дүниежүзілік соғысы басталған соң, 1941 жылы 1 қыркүйекте Қызыл Армия қатарына шақырылып, Семейдегі эвакогогоспиталь партбюросының хатшысы қызметін атқарады. 1942 жылдың қаңтар-наурыз айларында Ош қаласында әскери дайындықтан өтіп, атақты И.В. Панфилов атындағы 8-гвардиялық атқыштар дивизиясының құрамында майданға жіберіледі. Әуелде дивизияның құрамында  миномет батареясында одан кейін зеңбірек дивизионның саяси жетекшісі болып тағайындалады. Соғыстың соңғы жылдары  дивизиясының саяси бөлімінде аға нұсқаушы болған капитан Нүсіпбекұлы дивизияда арнайы құрылған мергендер тобына да жетекшілік ету тапсырылады. Екі рет жарақаттанып контузия алған саяси қызметкер соғыс біткенше алдыңғы шепте болған. Холм, Резекне, Рига түбіндегі ұрыстарға, Курляндия шайқасына қатысады. Жауынгер А.Нүсіпбекұлы 1946 жылы соғыстан туған елге аман-есен майор шенімен оралады, жеке басының ерлгігі үшін I және II дәрежелі Отан соғысы орденімен екі рет марапаттталған. Басқа да жауынгерік наградаларға ие болған.    1946 жылы әскер қатарынан босаған А.Нүсіпбековке ҚазКСР Ғылым академиясының Тарих, археология, және этнология институтына кіші ғылыми қызметкер болып орналасады. 1947 жылы жеделдетіп (экстерн) Абай атындағы Қазақ педагогика институтының тарих факультетін бітіреді. Көп ұзамай, 1948 жылы «Біртұтас Қазақ Совет мемлекетіне қазақ жерлерінің қайта бірігуі» тақырыбына кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл еңбегі жеке монография болып жарияланады. Аға ғылыми қызметкер болып істеген А. Нүсіпбекұлы институтта бөлім меңгерушісі болып 1956 жылға дейін еңбек етті. Одан кейін институттың тізгінін қолына алып ғылым саласына даңғыл жол ашады. Ғылым академиясының вице-

президенті лауазымына дейін көтеріледі.

• Ақай Нүсіпбекұлы қазақтың алғашқы академик-тарихшысы. Тарих ғылымының барлық саласының дамуына аянбай еңбек етті, тер төкті. Ол білікті басшы ретінде институтты  Қазақстандағы тарих ғылымың нағыз ордасына айналдырды. Шәкірт баптап, қияға ұшыра білген білікті ұстаз. Ол кісінің Қазақстан ғылымына, тарихына сіңірген еңбектерін айта кетсеңіз.

• 1956 жылы академик Қ. Сәтбаев институтты тыныштандыру үшін директор лауазымына А.Нүсіпбекұлын тағайындайды. Ол кезде институтта тұрақтылық жоқ еді, бірінен соң бірі директорлар ауысып, жұмыстың берекесі кеткен кез.  Институт ұжымына тұрақтылық, серпінді де нәтижелі еңбек ету кезеңі оған жаңа басшы – директор болып Ақай Нүсіпбекұлы тағайындалған кезден басталды. Ең алдымен, ұжымдағы ғылыми кадр мәслесін нығайтумен айналысты. Ол өзі қосымша 1946-56 жылдары дәріс берген С.М.Киров атындағы ҚазМУ-нің тарих факультетінде оқыған таңдаулы шәкірттерін қызметке шақырды. 1956-1960 ж.ж. қызметке келген К.Әкішев, Т.Балақаев, Х.Бисенов, Н.Едігенов, Б.Әбішова, К.Нұрпейісов, Б.Көмеков, Р.Сүлейменов, Н.Пан, Ю.Романов, М.Мұқанов және т.б. осы институттың белді ғалымдарына айналды. Басқа оқу орындарын бітірген К.Байпақов, С.Ибрагимов,  К.Пищулина, М.Қадырбаев, Ф.Мәліков, А.Сабырханов сияқты талантты жас ғалымдардың біразын институтқа тартты. Ақай ағаның ғылымға баулыған, жолын ашқан бірқатар шәкірттері Қазақстан тарихы бойынша мықты зерттеушілер мен белгілі тарихшыларға айналды. Жоғарғы оқу орындарында аспирантура, докторантураның ашылуына бастама жасаған. А. Нүсіпбекұлы Қазақстан тарих ғылымына кешенді зерттеулер мәселесін игеруді енгізді. Әлі есімде ол кісі Қазақ КСР Ғылым академиясының вице-президенті еді, қолында билігі бар, жоғарғы жаққа сөзі өтеді, үкіметтен қомақты қаржы бөлдіртіп, Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясын құрғызды. Бұл экспедицияны белгілі археолог  Кемел Ақышев басқарады. Бұрынырақта тиіп-қашып зерттелген Ортырар қаласы, кешенді түрде қазылып, зерттеліп, нәтижесінде «Отырар өркениеті»  деген ұғым қазақ тарихнамасынан орын алды. Отырар және оның аймағын зерттеген экспедиция 20 жыл  бойы қызмет етті. Ақай аға дүниеден өткенде де ісін жалғастырды. А. Нүсіпбекұлы Одақ көлемінде және шетелдерде Қазақстан ғылымын таныту ісіне көп еңбек сіңірді. Мысалы, Жапония, Венрия, Моңғолия, Баку, т.б. елдердің ғылыми академияларында сөз сөйлеп, баяндамалар оқиды. Ол кісінің еңбегі сіңген, артына сүбелі үлкен еңбек қалдырған, көптеген тарауларын тікелей өзі жазған автор әрі жетекшілік еткен көне заманнан осы күнге дейінгі тарихты қамтитын «Қазақ КСР тарихының» бес томдығын жарыққа шығарды. Белгілі авторларына Мемлекеттік сыйлық берілді. Бұл еңбек әлі күнге құндылығын жойған жоқ. Сонымен қатар, 12 томдық «Қазақ Совет Энциклопедиясы» көпшіліктің ықыласына бөленді. Оның 6-шы томындағы ең көлемді мақаланы мен жазған едім, ұстазым үстінен оқып, түзетіп, солай жарыққа шығарған едік. 1962-1972 жылдар арасында А.Нүсіпбекұлының басшылығымен және академик Ә.Марғұланның ғылыми жетекшілігі нәтижесінде көрнекті ағартушы Ш.Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағы жарық көрді. Шоқанның ғылыми мұраларын жинақтау үшін институт қызметкерлері Москва, Ленинград, Омбы, Ташкент, Алматының архивтерінде сақталған қолжазбаларды іздестіріп, там-тұмдап жинап қазақ халқының рухани игіліне айналдырды. 1965 жылы Ш.Уәлихановтың қайтыс болғанына 100 жыл толуына орай үлкен іс-шара өтеді. Осы айтулы күнде Қазақ КСР Ғылым академиясының Тарих, археология және этнография институтына Шоқан есімі беріліп, қоғамдық ғылымдар саласында шыққан үздік еңбектер Шоқан атындағы сыйлықпен  марапатталатын болды. А. Нүсіпбекұлы 1967 жылы «Қазақстан жұмысшы   табының қалыптасуы және дамуы (1917-1940ж.ж.)» атты іргелі монографиясы үшін Қазақ КСР Ғылым академиясының Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығына ие болды. Сол сияқты ол кісі халық ағартушысы Ыбырай Алтынсарин шығармалары жинағын даярлауға да басшылық етті. Құрастырушылар тобына белгілі ғалым Б.Сүлейменов жетекшілік жасап, 1975-1978 ж.ж. үш томды еңбек жарық көрді. Бұл еңбек ағартушының мұралары толық дерлік енген алғашқы ғылыми жинақ еді.

А.Нүсіпбекұлы XX ғасырдағы Қазақстан тарихының маңызды салалары бойынша өзінің зерттеу мектебін қалыптастырған ғалым. Оның біріншісі – Қазақстанда ұлттық жұмысшы табының қалыптасу тарихы. Екінші зерттеу мектебі – Қазақстанның Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі майдан мен тыл тарихы. Елімізде әскери-тарихи ғылымды кәсіби деңгейге көтеріп, жолын ашқан А.Нүсіпбекұлының бұл еңбегіне оның 1968 жылы орыс тілінде шыққан «Қазақстандықтар Москва түбіндегі шайқаста» деген зерттеуі дәлел.

• Ақай Нүсіпбекұлының майдандас досы болған, соғыста ерлікпен қаза тапқан, мерген Тілеуғали жайлы құжаттарды академик Қ.Сәтбаевқа жіберген екен. Сол кезден-ақ, ол кісінің ұлты үшін еміренген жүрегі мен болашақ ұрпақтың, қазақтан шыққан Тілеуғалидай қаншама  жаужүрек ұлдарының бар екенін, олардың ерен ерлігін ұмытылмасын, біле жүрсін деген ниеттен туған нағыз патриоттық ісі еді.  Осы жайлы тарқатып айтып берсеңіз.

• Екінші дүниежүзілік соғысының тарихы бөлімінде жинақталған архив құжаттарының көпшілігін кезінде Подольск қаласындағы Қорғаныс министрлігі архивінен А.Нүсіпбекұлы өзі жинап әкелген болатын. Соларды карап отырып, бір күні жұқа папкаға тігілген құжаттарға кезіктім. Ол соғыс кезінде 398 фашист жендетін жайратқан атақты мерген Тілеуғали Әбдібековтің мергендік кітапшасы мен хаттары екен. Ішінде 1944 ж. ақпан айында майдандағы генерал И.В. Панфилов атынданы 8-гвардиялық атқыштар дивизиясы саяси бөлімінің нұсқаушысы майор А. Нүсіпбекұлының КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиальның президенті Қ. Сатбаевтың атына жолдаған хаты қоса тігіліпті. Онда “келешекте жазылатын Отан соғысының тарихына байланысты майданда ерлікпен шайқасқан қазақстандық жерлестеріміз туралы материалдарды осы бастан жинай берудің маңызы және сондай ерлердің бірі Т. Әбдібеков туралы құжаттарды жіберіп отырғандығы” айтылған екен. Өзі қан майданда жүрген адамның келешекті ойлап, Тілеуғали сияқты батырлардың есімі ұмытылмай елге жетсін деген ойы сүйсіндіреді. Кейінірек сәті түскенде өзінен сұрағанымда, майданда мен саяси кызметкер ретінде мергендер отрядын алған едім. Тілеуғали жараланып госпитальда емделгенде хат жазысып тұрдық. Новосокольники түбінде ол қаза тапқанда қоржынынан мергендік кітапшасымен бірге менің де хаттарым шығыпты деді. Соғыстан кейін ғылым жолына түскен Ақаң соғыс жылдарындағы Қазақстан тарихын жазуда ерекше ілтипат танытқаны мәлім.

• Қайдар аға, қазақтың маңдайына біткен жарық жұлдызы Ақай ағаның белді шәкіртерінің бірі болдыңыз. Сіздің есіңізде қалған ол кісінің жарқын бейнесі…

• Бір жолы кезекті ғылыми кеңес өтті, сол жерде институтта істейтін қыңыр жақты кейбір қазағы бар, басқа ұлты бар мамандар: «Қазақта мемлекет болмаған, көшіп-қонып жүре берген» деген сыңаржақ пікірлерін айтты. Сонда бәрін тыңдап алып, қорытынды сөз сөйлеген Ақай аға былай деді: «Алтайдан бастап, Каспийге дейін, Қызылжардан (Петропавл) бастап, Ташкентке дейін ұштасып жатқан ұланғайыр жерде мекен еткен, ортақ бір тілі, біртұтас мәдениеті бар халықта, қалай мемлекет болмаған деп ойлайсыздар?!» деп тойтарыс берген еді, осыдан кейін ешкім қарсы дау айта алмады.  Ол кезде бәрімізге белгілі көптеген тақырыптар жабық болды, айтқызбайтын. Мәселен, ғылыми зерттеу жұмыстары бес жылға жоспарланатын. Сол жұмыстардың жетпіс пайызы Кеңестік дәуірді дәріптеуге арналсын деген нұсқау келетін. Қалған отыз пайызына архив, тарих, ежелгі тарих, этнография кіреді. Бірақ А.Нүсіпеков бұған басқаша әдіс ойлап тапты. Мысалы, археология тақырыбын алып бөлімдерге (параграф) бөліп тастайтын. Кішігірім бөлім болса да бәрі жеке-жеке үлкен бір зерттеуге жүк болатындай тақырыптар еді. Сол әдістің арқасында талай зерттеулер қолға алынып, ғылыми мұралар халық игіліне жұмсалды.

Ұстазым – өте шыншыл, әділ, еңбекқор, қайырымды, мықты ұйымдастырушы, батыл, кішіпейіл жан болды. Ақай аға институт қызметкерлеріне аса қамқорлық көрсететін. Үйі жоқтарға үй алып берді, жас ғалымдарды оқуға жібріп, үнемі қолдап отыратын әрі ғылыммен айналысуға да мүмкіндік жасай білді. Ол кісінің салған сара жолын жалғастырып, ғылым жолында халыққа қалтықсыз қызмет атқаруымыз – ұстаз алдындағы шәкірттік борышымыздың ақталғаны деп білемін.Ұстазымның маған қалдырған аманатына әлі күнге қиянат жасаған емеспін. Ол кісі сонау Мәскеуден өз аяғымен барып, неше жыл жинаған екінші дүниежүзілік соғысқа қатысты екі цейф документтерін маған тапсырып тұрып: «Енді өзің ие бол, саған аманат. Менің әскери саласындағы бастаған ісімді ары қарай өзің жалғастырасың. Сен институттан кетпе, қара шаңырақтың байырғы кадрысын,» – деген ағалық өсиетін қал-қадірімше ұстанып келемін.

Әңгімелескен – Салтанат Әуелханқызы,

Журналист.