ҰЛАҒАТЫ МОЛ ЫРЫМ-ТИЫМДАР немесе, қазақ халқының салт-дәстүрінде ерекше орын алатын ырым-тыйымдар жөнінде не білеміз?

Бағзы замандардан бүгінге жеткен ырым-тыйымдар ұлтымыздың дүниетанымына, өмірлік көзқарасына әсер етіп, әдеп пен әдет жүйесінде кең көрініс тапқаны белгілі. Олай болса, осы тақырыпқа бір сәт үңіліп, ырымның мән-маңызы неде, тыйымның мақсаты қандай деген сауалдарға жауап іздеп көрсек. 

Ырым дегеніміз – халықтың се­німімен, ақ ниетінен, шын көңілінен туған ұлттық ерекшеліктің бір саласы. Өз алдына бір жақсылықтың ­немесе жаманшылықтың хабаршысы, адамды сақтандырушы, сондай-ақ халық мінезі және әдет-ғұрпымен біте қайнағанын көруге болады. Ырым мен тыйым сөздерінің ма­ғы­насын ажыратып көрейік. Бұл ретте белгілі этнограф Сейіт Кенжеахметұлы: «Дәстүрде ырымның екі түрі бар. Олар – салт ырымдары және сенім ырымдары. Мысалы, күйші болсын деп сәбидің тырнағын белгілі домбырашыға алғызу, отаншыл болсын деп туған жерге ­аунату, ержүрек болсын деп батырдың сарқытын жегізу, оның атын қою сияқты ырымдар бар» деп жазады.  Балаға ми жеуге болмайды — мидай былжыр, ынжық болады. Жас балаға бұғана қабырғасын бермеген — бойы өспей қалады деп ырымдаған. Омыртқаның жұлынын жегізбеген — суға кетіп қалады деген жаман ырым бар. Қойды аттама — ол киелі мал. Меккеге барған. Бос бесікті тербетпе — балалы болмайсың деген жаман ырым бар. Қазанның, ыдыстың түбін тырнақпен қыруға болмайды — төрт түліктің желініне шығу шығады. Ыдыстағы суға аузыңды малма — себебі, сол ыдыстағы су арам болады. Ыдысты еңкейтіп ішу керек деп тазалықты талап еткен. Қамшыны бейсауат қамшылама — мал шетінейді. Малдың желінген басын түнде лақтырма — түнде далаға лақтырса малдың ырысы кетеді деп ырымдайды. Бетіңді баспа — қайғылы адам бетін басады. Мойныңа белбеу салма — буыншақ ауруына ұшырайсың. Тұзды баспа — астың иманы, төресі деп киелі санады. Отқа түкірме — сол үйдің оты сөнсін, иесіз қалсын деген мағынада жаман ырымға жориды.  Жатқан кісіні аттама — талай киелі, қасиетті адамдар болған олар кеселге, бақытсыздыққа ұшырайды деп тыйым салған. Бақан, құрық аттама. Бақанмен шаңырақ көтереді, құрықпен жылқыны ұстайды. Бақан үйдің тірегі болғандықтан, ал құрық тіршіліктегі құрал.

Ал тыйым – халықтың тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге, ақыл-кеңес берудегі тәрбие құралдарының бірінен саналады. Бұл жас ұрпақты  жаман әдет, жат пиғыл, ерсі қимыл, әдепсіз істер­ден сақтандыруда маңызды қыз­мет атқарады. «Қызға қырық үйден тыю» демекші, халқымыз­дың тәрбиелік құралдарының күнделікті қолданылатын үлгі, өнеге түрлерінің бірі тыйым сөздер. Бұл -балалар мен жастарға «жаман әдеттен жирен» дегендей жаман істерден сақтан­дырып, жақсылыққа еліктеу, бейімдеу мақсатынан шыққан таза халықтық педагогикалық ұғым. Ата-бабаларымыздың даналығы сол – қаншама ғасырдан бері тыйым сөздердің мәні өзгермей, қасиеті кетпей бүгінгі заман жастарына беретін өнегесі көп. Ғұлама ғалым әл-Фараби айтқандай «Адамға бірінші білім емес тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы» деген сөздеріне қазақтың тыйым сөздері толық мысал бола алады.

 Қазақтың тыйым сөздері көп салалы.

1.Тұрмыстық- шаруашылыққа байланысты ырым тыйымдар:
1. Нан үстіне зат қойма.
2. Нанды бір қолыңмен үзбе.
3. Нанды лақтырма.
4. Сүтті төкпе.
5. Сыпырғышты тік қойма.
6. Отқа түкірме.
7. Тұзды баспа.

2. Мәдени-гигиеналық мағынаны қалыптастыратын ырымдар мен тыйымдар:
   1. Шелектегі суға аузыңды салма.
   2. Саусағыңды аузыңа салма .
   3. Бас киіммен ойнама.
   4. Таңдайыңды қақпа.
   5. Басыңды шайқама.
   6. Екі езуіңді керме.
   7. Шашыңды аяқ астына тастама.
   8. Жағыңды таянба.
3. Экологиялық тәрбие беретін тыйым сөздердің түрлері:
   1. Жалғыз ағашты жұлма
   2. Көкті жұлма.
   3. Малды теппе.
   4. Суға дәрет сындырма.
   5. Құстың ұясын бұзба
   6. Су шашып ойнама.

4.Әдеп мәдениетіне тәрбиелейтін ырымдар мен тыйым сөздер:
1. Үлкеннің алдын кеспе
2. Адамды айналма
3. Кемтар адамға күлме.
4. Адамға қарап түкірме.
5. Жаман бұзақы сөзге ерме.
6. Кісіге қару кеземе.
7. Үлкеннің эжолын кеспе.
8. Жақсыдан тәбәрік ал, жақсылығы тиеді.
9. Анаға зекіме, азабын тартасың.
10. Барды жоқ деме, барың жоқ болады.

5. Ырымдар мен тыйымдардың баланы қауіптен сақтандыратын түрлері:
6. Отпен ойнама.
   2. Оттан аттама.
   3. Пышақты шалқасынан қойма.
   4. Пышақтың жүзін жалама.
   5. Аяқ-қолыңды жіппен байлама.
   6. Түнде суға барма
   7. Жүгіріп үйге кірме.

Қазақ халқы осындай ырымдар мен тыйым сөздер арқылы ұл-қыздарын оғаш та осал қылықтарын сынап, тыйым, тәртіпке салып, тәрбиелеп отырған. Ырымдар мен тыйым сөздер – халқымыздың айнала қоршаған орта, табиғат, өзара қарым-қатынас туралы өмірдің өзінен түйіндеген пайымдаулары мен қағидалары, философиялық тұжырымдары, әлеуметтік және мәдени тұрмысының  көрсеткіші.

6. Экологияға қатысты ырымдар мен тыйымдар.

Халқымыз «Көкті жұлма» деген, «Көкті жұлсаң көктей соларсың» деп жаман ырымға жорып, жұлғызбаған. «Нанды бір қолыңмен үзбе», «Нанның үгіндісін аяққа баспа» деген сөздерде дәмге, оны дастарханға келтіретін еңбекке деген құрмет сезімінің ізі бар. Сондай-ақ ата- бабамыз «Тал кескенше, қолыңды кес», «Қарағай кессең, қаңғырып қал» деп өсіп тұрған ағашқа тигізбейді. От жағуға тек қарағай мен шыршаның кеуіп кеткенін, малдың қиы мен тезегін пайдалануда күнкөріс қамынан да басқа себеп болса керек.

Халқымыздың тобылғылы сайға қой түсіртпей, ши атаулыны қорық қылып, күзет қоюының өзі күнкөріс  қамы ғана емес,  табиғатты қорғау, аялау әрекетінен туындаса керек. Қазіргі кездегі орындалып жүрген халық әндерінің бірі «Тобылғы сай» аталуы тегін емес.

Қазақ халқының жер,су  туралы ұғым-түсініктеріне назар аударалық «Обал болады» деп егінді, шалғынды жерді бет алды бастырмаған, «Ағын судың арамы жоқ» деп суға дәрет сындырмаған, «Судың да сұрауы бар» деп ағынды суды бұрғызбаған.

Құстар мен аңдарға жасаған рақымшылығын мынадай ұғымдардан білеміз: «Құстың қарғысына ұшырайсың» деп құстардың ұясын бұздырмаған, «Бетіңе шұбар түседі» деп жұмыртқасын жарғызбаған.Халқымыз  қыран құсты атқызбаған, «Аққу құс киелі» деп оған құс салуға, оны атуға тиым салған. Сондай-ақ қарлығашты киелі деп ұққан. Егер қарлығаш киіз үйдің шаңырағының шандуында ұя салса, балапандары ұшып кеткенше көшпей отырған.

Ата-бабаларымыз малды тепкізбеген. «Қойдың сүті қорғасын, қойды тепкен оңбайды» деген, «Құты қашады» деп малды басқа ұрғызбаған, балағаттамаған.  «Сиыр мен қойдың желіні ісіп кетеді» деп төгілген сүтті аяққа басқызбаған.

Мысалы, ақ босаға аттап, отқа май құйып жатқан келіндер бұл ырымды от пен майға табынғандықтан жасамайды, ата-баба дәстүріне деген құрметпен жасайды. «Шырағың сөнбесін», «отым өшпесін» деген игі тілекпен отқа май құяды. Бір сөзбен айтқанда салауаттылық, білімділік жеке адам үшін емес, ел тағдыры, ұлттың, заман тағдыры, қоғам тағдыры іспеттес.

Ырымдар мен тыйымдар адамдардың бір — бірімен қарым — қатынасын, табиғатқа, қоршаған ортаға берілген тұжырым, түйінделген қағида. Ырымдар мен тыйымдар халық арасында ерте кезден қалыптасып, бүгінгі күнге дейін жетті. Әрбір тыйым бекер айтылмаған, әрқайсысының тәрбиелік мәні бар, ұрпақ  үшін ереже болып табылады. Қазақ ұлтымен бірге жасап келе жатқан наным-сенімдер ұлтпен бірге жасай береді деп сенеміз. Осындай бай мұраны келешек ұрпаққа жеткізу, насихаттау біздің борышымыз. Ұлтымыздың ұлықты тәрбиесі тәрбиелі де саналы ұрпағымыздың бойынан табылсын!

 Ұзақ Индира Рақымқызы

«Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы»

қоғамдық бірлестігінің  Алматы облысы

Кеген аудандық филиалының төрағасы