Қарқара 1916 жыл (Тарихи поэма)

7. Күрес

Бұлтта – бұлт,

Бұлшық еттер тырсылдаған,

Ортада екі палуан ырсылдаған,

– Іштен шал!

– Қағып жібер!

– Қайырып соқ!

Пысықт ай қарап тұрып былшылдаған.

Қос палуан,

Текетірес күштері де,

Шамалас,

Әдіс- айла, істері де,

Ала алмай бірін бірі, аңдысумен,

Қолайлы сәтті күтіп тістенуде.

Біреуі – Құдайберген қызылбөрік,

Жылда жұрт қызықтаған күшін көріп.

Қарсылас- Садыр палуан Матайдағы,

Күрескен Іле жақтан іздеп келіп.

Атағы Алатаудай Құдайберген,

Құдаңа кім келсе де құлай берген.

Сан тойда бәйге алса да момын жігіт,

Шалқымай шаруасымен күнін көрген.

Сал Садыр өз елінде сері жігіт,

Ел кезген, күш кернесе, пері буып,

Дөп келіп Құдекеңмен күресуде,

Маңдайын моншақтаған тері жуып.

Күшпен де Құдайберген ала алмады,

Іштен де бұрынғыдай шала алмады.

Жығу ед іздеп келген бар арманы,

Садыр да жамбасына сала алмады.

Дәл осы кезде болды тосын қылық,

Айнала Құдайберген жалт бұрылып,

Садырды көк шалғынға бір-ақ ұрды,

Құлаштай иығына асылдырып.

Дөп басты күткен сәтін кәрі тарлан,

Әттең-ай, қапы қалды Садыр палуан.

Лап қойды «а, құдайлап» қызылбөрік,

Айнала разы жұрт, топыр толған.

Көтеріп кетті халық екеуін де,

Садырдың бағалады төтеуін де.

Ат болсын, атан болсын- бәрі лайық,

Бүгінгі бір күрестің өтеуіне.

Қарқара іргесінде гүрілдеген,

Қызған шақ ойын- сауық дүрілдеген.

Жамбы ату, арқан тарту, тиын ілу,

Кезекпен өтіп жатыр біріндеген.

Бай, кедей барып- келіп жайраңдаған.

Бозбала қыз- қырқынмен сайрандаған.

Көркімен кемеліне келді жаңа,

Шаттығы шүпілдеген қайран далам.

Қуаныш құндақтаған айналаны,

Жазықта жасыл шалғын жайқалады.

Байлығын тойлап жатыр байтақ өлке,

Толтырып төрт түлікке сай- саланы.

Құздардан құлап аққан сарынымен,

Іргеде асау өзен арынымен,

Ағады өз думанын дуылдатып,

Жаһанға жар салғандай бар үнімен.

Самалмен Саржаз сәлем жолдағандай,

Сартасу сарынымени қолдағандай.

Құлжадан жетті бүгін соңғы кнруен,

Түн қатып жәрмеңкеге, жолға қонбай.

Аулақтау шығып алып оңашаға,

Көкбиік көз салады тамашаға.

Мыңжылқы қақ төрінде Қарқараның,

Бұл таусыз жасыл жайлау жараса ма?

8. Базарда  

Бәйгеде,

Есебі жоқ тау- тасында,

Қызығы жәрмеңкенің саудасында,

Түймеден түйе жасап алмаса да,

Бір пысық саудагермен дауласуда.

Бұл жерде кездеседі еріккен де,

Қызара қымыз ішіп желіккен де.

Айтылып жатыр кейде артық сөз де,

Су бүркіп қолтығына бүріккенге.

Қызса да шаңқай түсте ойын- сауық,

Кей пысық саудасының жайын тауып.

Ойысты енді міне тамақ жаққа,

Ет, қымыз, сорпасының майын сауып.

Сыртында жәрмеңкенің мал базары,

Қалмақтың жорғасында жұрт назары.

Мінген ат бағаланар жүрісімен,

Әуелден аяң жорға- ат ажары.

– Тәуекел,

Елу сомнан аттың алды!

– Қырық, – деп, алушы да қойып қалды.

– Елуге оны алмасаң, мынаны көр!-

Саудагер жирен атқа ерін салды.

Жирен ат жұрт алдында жорғалады.

Талайға мына жорға арман әлі.

Жануар қылқұйрықтың ақпасы екен.

Ат емес, кілем жапқан нар бағалы!

Ыразы сатушы да, алушы да,

Араға қызыл тілін салушы да.

Сауданың – бісмілла- басы да осы,

Әзірге түк түскен жоқ торушыға.

9. Мәреде

Жәрмеңкенің тастай беріп базарын,

Тойтөбеге өрді түгел қағазың.

Саудагерге ең үлкені жазаның

Тек бәйгеге салды халық назарын.

Ә дегенше аттың алды көрінді,

Жалғыз қара жеке- дара бөлінді.

Бұзып-жарып шыққан екен жануар,

Артқа тастап ылдиың мен өріңді.

Ат келеді!

Ат келеді, ағайын!

Ат қайтқанда

Тілді безеп бағайын.

Тоқымыңды

Мен де жырмен қағайын!

Бір атыңа

Жырдан алқа тағайын.

Жануардың

Шабысын-ай, шабысын!

Қарқарамен

Қатар қойған ағысын.

Адам емес,

Ат та болса жануар,

Бір ауылдың

Ап келеді намысын.

Жүз аттың да

Басқан екен желігін,

Екпініне

Ілесе алмас елігің.

Тұлпары да,

Сұңқары екен елінің!

Шаң жұқтырмай,

Алып шыққан сенімін!

– Жақындады,

Қара ат екен…

– Қай Қара?

– Торы шығар, терге бөккен…

– Сайрама!…

– Атын анық ажырата алмасаң,

Дүрбі салшы!

Үстіңдегі қай бала?…

Қалған аттар

Жаңа- жаңа көрінді.

Олардан да бір- екеуі бөлінді.

Жайшылықта,

Салт аттыға түстік жер,

Терең емес,

Сығып алар сөліңді.

Жалғыз қара

Жеке – дара келеді.

Тойтөбені жұрт та шуға бөледі.

Жүйрік үшін жаның берер езеуреп,

Неткен сонша атжанды бұл ел еді?!

Ат таяды,

Айқай- сүрең тағы да,

Секірген бар, шоқ түскендей шабына,

Торы кенет суырылды сүйріктей,

Қиқулаған қырғыздардың бағына.

Тізгін қағып, қосты бала тепкіні,

Бәсең тартты ақ боз аттың екпіні.

Жануардың қысты- ау мынау өкпесін,

Ат жаратқан бапкер білер тек мұны.

 Ат иесі айтқан шығар ақылын,

Тепкілемей қысса болды тақымын.

Антұрғаның қызды-ау мына қиқуға,

Азбоз аттың бұзды бала ақырын.

– Әттеген-ай,

Балалығы ай баланың!

Кім көтерер Ақбоз аттың обалын?!

Қарап тұрып, қолдан келер қайран жоқ,

Тілді тістеп, таусылады амалың.

Сүрінген де жүйріктер бар сөреде,

Көзің шыққыр тағдыр оны көре ме?!

Хас тұлпарды салады да өреге,

Кейде мәстек көтерілер төбеге.

Үздік – создық келіп жатыр қалғандар,

Қуанышты аты бәйге алғандар,

Күйініш пен өкініш те жетеді,

Ат байғұсты арам терге салған бар.

Бас бәйгені жеңіп алған қара атты,

Қайтқан ауыз аңыз қылып таратты,

Жануардың жал- құйрығын сол түні,

Таң алдыңда Қыдыр атаң тарапты…

Иә, мұны көргендер бар көзімен…

Жұрт естіпті ақсақалдың өзінен…

Жақсылықты жақтайтұғын халқының,

Айналсаң да болады ғой сөзінен.

Дүбірімен желпіндіріп даланы,

Көкпар тартып, жұрт кешкілік тарады.

Қайтқан елмен жәрмеңкенің желігі,

Қойнаулар мен сайға сіңіп барады…