КЕҢЕС НҰРПЕЙІСТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Еліміз егемендік алғаннан кейін өзіміздің тарихымызды халқымызға, әсіресе жастарға үйретуге мол мүмкіндік ашылды. Тарихи сана жетілмей, тәрбиеленбей, өткенімізге дұрыс баға бере алмайтындығымыз кәміл. Сондықтан да, осы кезге дейін (тәуелсіздігімізді алғанша) хандарымыз қанішер, батырларымыз баукеспе ұры болып келді. Сөйтіп тарихи шындық бұрмаланды. Енді еліміз тарихының шаң басып жатқан шындық беттері ашылған кезде тарихи санамызды ояту үлкен мақсат болып отыр.
Осы жолда отан тарихының шынайы болмысын ашып жазу мәселесін алғашқылардың бірі болып қолға алған Кеңес Нұрпейісұлы болатын.
Тарих ғылымында өзіндік із қалдырған ғалым, ұстаз Нұрпейіс Кеңес Нұрпейісұлы 1935 жылы наурыз айының 15 жұлдызында Алматы облысы, Кеген ауданы, Саты ауылында дүниеге келген. Әкесі Нұрпейіс Нүсіпбайұлы кезінде колхоз құруға ат салысқан, сыйлы адамдардың бірі болған екен. Ұлы Отан соғысы қарсаңында ұсталып кетеді. Өзінің отбасы туралы Кеңес Нұрпейіс: «Өзім туралы айтсам, алыстағы бір сайдың ішіндегі, таудың бөктеріндегі бұрынғы Кеген, Саты ауылында туып өскем. Бастауыш мектепті ауылда бітірдім. Шешем ерте қайтыс болып, әкем , «Ораз Жандосовпен таныстығы бар» делініп, халық жауы атанып, ұсталып кеткен соң, 4-5 жыл балалар үйінде тәрбиелендім. Әкеміз колхоздың бастығы болып жүрген, кейіннен ферма бастығы болған, сол кезде ұсталып кеткен. Әскерден жездеміз (немере әпкемнің жолдасы) келіп, солармен еріп Алматыға келдім.»/2/ -деп еске алатын.
Кішкентай Кеңес әкесін содан қайтып көрген емес, тек ол кісінің қуғындау қағазында «Карлаг лагерінде өлді (1943 ж.)» деп жазылған. Әкесі көзі тірісінде екі әйел алып, Кеңес Нұрпейісұлы екінші әйелі Айымжаннан туылады. Алайда, ол кісі К. Нұрпейіс екі жасқа толғанда сусамыр (қант диабеті) ауруынан қайтыс болып кетеді. Жөргегінде әкеден, одан кейін шешеден айырылған ол Нұрпейістің бірінші бәйбішесі Қойсынның қамқорлығында болады. Ол кісі де көп ұзамай қайтыс болады да, артында Қаниза деген қызы, Әли атты ұлы қалады. Сол Әли кішкентай Кеңесті жетектей отырып, ауылдан оншақты шақырым жердегі Қарабұлақ деген ауылдағы балалар үйіне апарады. Кеңес бес жылдай (1942-1946 жж.) сол жердегі бастауыш мектепте оқиды. 1946 жылы мектеп жабылып қалады. Әкелері соғыстан аман-есен келген балалар өз жанұясымен қайта қауышып жатса, ал тұлдыр жетімдер далада қалады. Бала Кеңес те әкесінің бір танысының үйінде отымен кіріп, күлімен шығып жүреді. Бірде оны әдеміше келген, қараторы келіншек іздеп келеді. Ол келіншек К. Нұрпейістің Тұрлыхан атты шөбере әпкесі болып шығады. Екеуі 1946 жылдың күз айында Алматыға келіп орналасады. Мұнда 1952 жылға дейін №18 Жамбыл атындағы ер балалар мектебінде оқиды. Оқу нәтижесі бойынша жақсы көзге түсіп, мектепті күміс медальмен бітіреді /3/.
Көрнекті ғалымның өмір жолына ерекше әсер еткен нәрсе, ол – әкесінің жазықсыз жазалануы болса керек. Себебі өзінің әкесі секілді көптеген қазақтың арыстай ұлдары жазықсыз жазаланып, тоталитарлық жүйенің құрбаны болды емес пе?
Тағылымы мол ғалымның Алаш мәселесін зерттеуге түрткі болған қандай оқиғалар екендігін жазушы Нұрлан Оразалин өзінің естелігінде былай деп жазады: Кеңес Нұрпейісов туралы әңгіме айтқанда, өзгені білмеймін, менің тілімнің ұшына еріксіз «алаш», «алашорда», «алаш арыстары», «алаш азаматы» деген төркінінде әлдеқандай ойды тербеп, жүректі қоздайтын киелі сөз, қасиетті ұғымдар тұрады.
Себебін іздей бастасақ, он тарау ойдың әуелгі тірелер тұсы – ғалымның зерттеушілік ғұмырының ең мол кезеңін алған алашорда тарихы. Екінші бір тұсы, өзі айтқандай балалық, балғын кезінен ұйқысы мен күлкісін ұрлаған «халық жауының ұлы» деген қара таңбаның көп жылдар бойы ізінен қалмауы. Үшінші бір тұсы – бесігін тербетіп, құндағын аялаған ел мен жердің, қазақ деген халықтың тарихына 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілісінің қанды қырғын оқиғалары өткен Қарқара болып енгені. Осынау үш себептің жүгін арқалаған ұғымдар төркінінде тұлғалы ғалым, тұғырлы азаматтардың өмірге деген көзқарасын қалыптастырған ұлттық ой-жігердің, халықтық ар мен намыстың от-жалыны лаулап, елін, жерін сүйген жүректің жасыны ойнап тұрғаны күмәнсіз/4/.
Өзінің өмірбаянында: «1942 жылы С.М. Киров атындағы (қазіргі Әль-Фараби атындағы КазМҰУ) Қазақ мемлекеттік Университетіне оқуға түстім. Оқуды бітіргеннен кейін Қазақ ССР Ұлттық Академиясының тарих, археология және этнография Институтына жұмысқа қабылдандым. Осы уақыттан бастап (яғни 1958 жыл) еңбек және ғылыми қызметім басталды және кіші ғылыми қызметкерліктен бастап, ҚР Ұлттық Академиясының тарих ғылымдарының докторы, профессор дәрежесіне дейінгі жолды жүріп өттім. 1963 жылы кандидаттық диссертациямды, ал 1973 жылы докторлығымды қорғадым. Ғылыми зерттеудегі негізгі бағытым: ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы, ұлттық-мемлекеттік құрылыс, Қазақстанның қоғамдық саяси өмірі, ХХ ғасырдағы аграрлық-шаруалар мәселесі» – /5/деп жазады.
К.Нұрпейіс оқудың алғашқы күнінен бастап-ақ тәлімгер-педагогтар мен бірге оқитын жолдастарының назарын табандылығы мен эрудициясына, сұңғыла ойы мен терең біліміне аударады. Төменгі курста жүрген кезінде-ақ оның ғылыми баяндамалары мен хабарламалары оқытушылар мен студенттердің үлкен қызығушылығын тудырады. Өйткені осы еңбектерінде Кеңес Нұрпейіс өзін дереккөздерге талдау жасай алатын, ең бастысы, кез келген аудиторияда өз ұстанымын сауатты әрі дәлелді көрсете білетін болашақ зерттеуші ретінде көрсетті. Сол кездің өзінде-ақ К.Нұрпейіс, негізінен, дәстүрден де алыстап кетпей, тарихшылар мен қоғам қайраткерлерінің түрлі пікірлерін тарих ғылымындағы жаңа үрдістердің тууы мен дамуын бейнелей отыра, өзіндік бір ерекшелікпен жинақтады. Сондықтан университетті үздік бітірген Кеңес Нұрпейістің білім ордасында қалдырылуына ешкім де таңданбады/6/.
Ғылым шыңына алғашқы қадамы сонау студенттік жылдардан бастау алады, қазақтың шынайы тарихын қайта жаңғырту, өткен өмірдегі «ақтаңдақтарды», сталинизм құрбандарының есімдерін халықтың зердесіне қайтару үшін аянбай нәтижелі еңбек етті. Еліміздің тарихындағы түбегейлі мәселелер бойынша тың пікірлер айтып, жаңаша көзқараста жазылған оқулықтар мен оқу құралдарының баспадан шығарылуына белсене ат салысты.
1958 жылы ақпанда К.Н.Нұрпейіс Ш.Ш.Уалиханов атындағы тарих, археология және этнография институтында кіші ғылыми қызметкер болып қабылданып, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ұлттық Ғылым академиясының академигіне дейінгі жолдан өтті.
Бала кезінен білім шыңына өрлеп, осы мақсатта сан алуан қиындықтарды жеңе отырып, туған халқына, еліне еңбегі сіңген, ғылымға зор үлес қосқан ғалым дәрежесіне көтерілді.
Жас ғалымның ұстаздары, А.Н.Нүсіпбеков, С.Н.Покровский, Г.Ф.Дахшлейгер, т.б. болды, олар ғалымның қалыптасуына зор ықпал етті. Жаратылысы мен тегіндегі талабы ғылымның шыңына жетуге ықпал етті. Ғылымда жетістікке жетуін инемен құдық қазып, су шығарғандай болса, өзінің саналы өмірінде тарихтың сан-алуан шыңырау құдықтарын қазып, солардан шыққан шырынды сулар халқымыздың рухани сусынын қандырды. Талапшыл жас еліміздің азаматтық тұрмысының тарихын ғана емес, ұлттық мемлекеттің қалыптасуының, дамуының ең маңызды мәселелері, әсіресе, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1917 жылғы төңкерістер оқиғаларын, Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы мен азамат соғысы тарихын зерттеумен айналысты. Үлкен ізденістердің нәтижесінде «Қазақстандағы Кеңестер билігі үшін күрес», «Қазақстандағы Октябрь революциясы мен азамат соғысының тарихы», естеліктер жинақтары, «Орта Азия мен Қазақстандағы шетел интервенциясы және азамат соғысы» атты құжаттыр мен материалдар жинақтары және басқа да іргелі басылымдар жарық көрді. 1968 жылы ол орыс тілінде «Қазақстан Кеңестері жұмысшылар мен шаруалар билігін нығайту үшін күресте » атты монографиясын жариялады. 1972 жылы ғалым «Қазақстанның шаруалар советтері (1917-1929)» деген іргелі монография шығарып, соның негізінде «Қазақстанның шаруалар Кеңестері (ауылдық Советтерінің 1917-1929 ж.ж. құрылуы, нығаюы және практикалық қызметінің тарихы)» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Еңбектері әділ де, көңілге қонарлық шешімін алып отырды.
Бұдан кейінгі жылдарда ғалымның зерттеу еңбектеріне 1918-1920 ж.ж. ұлттық-мемлекеттік құрылыс, Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының құрылу тарихы, Орта Азия Республикалары мен Қазақстанның ұлттық, территориялық межеленуі, Кеңес өкіметінің Қазақстандағы аграрлық реформалары, республикадағы қоғамдық-саяси өмір мәселелері енді. Олар: «Қазақстан Советтерінің І Құрылтай съезі», «Қазақстан – республикам менің», орыс тілінде «Қазақстан шаруаларының тарихы», «Қазақстан Кеңестерінің құрылуы» , «Куйбышев және Қазақстан» (В.С. Познанскимен бірігіп жазған) және басқа кітаптар/7/.
1978-1981 ж.ж. негізгі авторлардың бірі ретінде көне заманнан бүгінге дейінгі «Қазақ ССР тарихын» шығаруға қатысуы үлкен маңызы бар іс болды. Осы жұмысы үшін 1982 жылы Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институтының біраз ғалымдарымен біге Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағын алды.
Еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты Отан тарихын терең әрі жан-жақты зерттеу мәселесі тұрды Осыған байланысты К. Нұрпейіс алғашқылардың бірі болып ХХ ғ. бас кезіндегі ұлт-азаттық қозғалыс тарихын, 1917 ж. ақпан және қазан революциялары мен Алаш қайраткерлері жетекшілік еткен Қазақ Автономиясының тарихын объективтік тұрғыдан зерттеу мәселесін көтерді және көп ұзамай өзінің «Алаш Һәм Алашорда» атты монографиясын жариялады . Сонымен бірге, «Алашорда» Автономиясының тарихын зерттейтін ғылыми мектептің негізін салушылардың бірі Т. Рысқұловтың өмірі мен қызметін зерттеуге үлес қосты.
Ол жоғарғы оқу орындарының 10-11сыныптарға арналған мен мектептер үшін Қазақстан тарихы бойынша оқулық пен оқу құралдарын жазуға белсене қатысып, көне заманан бүгінге дейінгі «Қазақстан тарихын» дайындауға ат салысты.
К. Нұрпейістің ғылыми редакторлығымен 15 жыл бойы «Қазақ ССР ҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы» журналының редакциялық алқасының жауапты хатшысы болды. 1998 жылдан бастап «Отан тарихы» журналының, Швецияда шығатын «Центральная Азия и Кавказ» қоғамдық-саяси журналы редакцияларының алқа мүшесі болды. «Қазақ тарихы» журналына редколлегия мүшесі, «Ұлттық энциклопедия» басылымдарының тарих секциясының төрағасы қызметін атқарды. 2004 жылы К.Нұрпейістің басшылығымен «Туған өлке» журналы шығарылды және ғалымның Отан тарихының өзекті мәселелеріне арналған 16 монография мен мақалалар жинақтары жарық көрді.
Қазақ тарихының ең қиын «ақ таңдақ» болып қалған мәселелерін зерттеп, өз елін шетелдерге де таныта білді. Әсіресе, Ресей, Түркіменстан, Қырғызстан, Өзбекстан елдерімен қатар Америка, Түркия елдеріне де Қазақстанды таныта білді.
Танымал ғалым ғана емес ұлағатты ұстаз, шебер ұйымдастырушы және жоғары білікті ғылыми кадрлар даярлауға үлкен көңіл бөлді. Талантты жастардың басын қосып, олардың болашақ ғылыми қызметтеріне бағыт беріп отырды. Осы бағытта Ж.Б.Аширбекова «Т.Рысқұловтың қоғамдық-саяси қызметі және тарихи зерттеу еңбектері», Ж.Қ.Ахметова «М.Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметінің Түркістандық кезеңі (1917-1919 ж.ж.)» атты кандидаттық диссертациялары ғалымның басшылығымен үлкен табыспен қорғалды. Сондай-ақ К. Нұрпейістің ғылыми жетекшілігімен 38 кандидаттық, 9 докторлық диссертация қорғалды. Көп жылдар бойы Қазақ мемлекеттік қыздар педадогикалық университетінің тарих факультетінде профессор ретінде дәріс берді. Студенттерге үлкен білім бере жүріп, жас оқушыларының сана-сезімдерінде патриоттық рухты қалыптастыруға дұрыс бағыт бере алды. Жұмсақ мінезді, ақжарқын, әділетті ұстаз бола білді.
Академик 400 астам ғылыми-көпшілік жұмыстарының авторы. Олардың ішінде 20-дан астам монографиялар мен кітаптар бар. Тәуелсіз еліміздің тарихи санасын қалыптастыруға зор үлес қосты. Отандық ғылымға сіңірген еңбегі жоғары бағаланды. 1989 жылы Ұлттық Ғылым академиясының мүшесі, 2003 жылы толық мүшесі (академигі) болып сайланды. 1995 жылы ол «Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі» белгісімен марапатталады. 1998 жылы К.Н.Нұрпейіске «Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері» құрметті атағы берілді.
К.Н.Нұрпейіс өмірден озса да ғалымның ғылыми- ұйымдастырушылық қызметі мен тарихи мұрасы тарих ғылымына қосылған өзіндік үлесі бар бағалы туындылары, артында қалған шәкірттеріне баға жетпес мұра болып қалары сөссіз.

Б. М. Тақабаева,
Оқытушы.