Жер жәннәті атанған Жетісудың оңтүстік- шығысында, күнгей, теріскей, Іле Алатауларының қойнауында жатқан ауданымыз таңғажайып табиғатқа да, тамырын тереңге таратқан да бай өлке. Ғылыми зерттеулердің деректеріне жүгінер болсақ, Қазақстан жерлерінің арасынан түгін тартсақ майы шығар, шыбық қадасаң аз жылда зәулім бәйтерекке айналар құнарлы қара топырақты Жетісу аймағы өте ерте кезден-ақ адам баласының құтты қонысына айналғанының куәсі болар едік. Онда да қазақ халқының негізін құрауда өзіндік елеулі орындары бар Үйсін, Дулат, Сақ, тағы басқа да ірі тайпалардың осы аймақты, оның ішінде біздің ауданымыздың аумағын да ата қоныс еткендігі тарихтан мәлім. Одан кейінгі дәуірлердің ескірмес ескерткіштері қатарында қазіргі аудан орталығы Кеген селосынан 25 шақырым жердегі Тұйық, Кеңбұлақ сайларындағы металлургиялық өндірістің әртүрлі қорытпа, шлак қалдықтары бұл өңірді мекендеген елдің ерте кезден-ақ өндіріс мәдениетін меңгере бастағандығын дәлелдейді. Ақтасты ауылы маңынан табылған ескі қорған ескерткіштерін, Жалаулыдан табылған алтын бұйымдарын зерттеген ғалымдар олардың б.з.д. І-ІІІ ғасырларда жасалғандығын дәлелдейді. Осынау алтын бұйымдардың көпшілігі жануарлар стилінде скиф- сібір өнеріне жатады және сақ дәуіріндегі қолданбалы өнердің ең үздігі деп бағаланып отыр. Бұл алтын бұйымдар алыстан әкелінбеген. Атақты М.Қащқаридың жазбаларына қарағанда ерте замандарда-ақ Ұзынбұлақта, Кеңбұлақта, Темірлікте алтын өндірілетін кен орындары болғандығы, олардан зергерлік заттар жасалғандығы айтылады. Жетісу өлкесіндегі осындай ескі қалалардың бірі- Қызылойпат (Шығу) қаласы біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында-ақ пайда болған. Бұл қала Жібек жолының бойындағы ірі сауда, мәдени және саяси орталық ретінде сол кездің өзінде-ақ елеулі қызмет атқарған. Қаладағы қызыл қыштан қаланып, әр түрлі ою- өрнектермен безендірілген сәулетті ғимараттар ерекше сәнімен, көркем көріністерімен көз тартатын болған. Сонымен қатар шикі кесектен қаланған тоқал тамдар да кездеседі екен. Оларда негізінен он саусағынан өнер тамған, шебер ұсталар зергерлік, әшекей бұйымдар мен қыш ыдыстар жасап сатады екен. Қазіргі аудан орталығы Кеген селосының оңтүстік шығыс жағында 15-20 шақырым жерден орын тепкен бұл қаланы құм басып жатыр. Аңыз ақиқаттан бастау алатындығы белгілі. Ал, туған өлке, өскен ел тарихынан сыр шертетін мұндай аңыздар қаншама десеңізші. Оның бәрінен бір-бір үзік үзінді емес, аттарын атап шығудың өзі көп көлем алар еді. Ал, аңыздан ақиқатқа, нақты деректерге ауысар болсақ, қазақтың біртуар ұлы, аққан жұлдыздай қысқа ғана өмір кешкенімен артында өшпес, өлмес мұра қалдырған Шоқан Уалиханов өмірінің осы өңір тарихының өзектес өрілген тұстарын айтпай, атамай кету мүмкін емес. Атақты ғалымның 1856-1859 жылдардағы үш сапары ауданымыздың арғы тарихымен тікелей байланысты. Оның алғашқы екеуінде Жетісу,Ыстықкөл өңірлерін зерттеу барысында осы өлкеде болса, соңғысында атақты Қашқар сапары кезінде киелі Кеген, қасиетті Қарқара топырағын басып өтті. Солардың арасында өз көзімен көрген, ел адамдарынан естігендері жайлы көптеген зерттеу жұмыстарын, жазба деректерін қалдырды. 1856 жылы мамыр айында атақты Қарқараға тоқтаған әйгілі ғалым басын Қарқара, Қарасаз өңірініңмөлдір сулы бал бұлақ, арынды өзендерінен алатын Шарын өзені жайлы тұтас бір очерк жазды. Шоқан сынды зерделі зерттеушінің назарын аударып, қаламының ұшына іліну кең байтақ қазақ жерінің кез-келген аймағының маңдайына бұйырылабермеген бақыт. Бүгінгі аудан аймағының ұлы Жібек жолының бойына орналасуы да бұл өңірде сауда саттықтың, мәдениет пен өнердің ерте дамуына игі ықпал еткені даусыз. Осы Жібек жолының үстіндегі Қарқара жәрмеңкесінің атағы кезінде айдай әлемге жайылған еді. Жәрмеңкенің он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысы мен жиырмасыншы ғасырдың басында Жаркент пен Пржевальск уездерінің аралығындағы ірі сауда орталығы болғандығы Қазақ энциклопедиясында атап жазылған. Қарқара жәрмеңкесінің өлке тарихында алар орны аса ауқымды. Бұл жайында деректі, көркем шығармалар да жазылды, әлі де зерттелетін, жазылатын дүниелер аз емес. ол болашақтың ісі. Алайда 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, оның ошағы – осы Жәрмеңке жайлы бүгінге дейін жазылған шығармалар арасынан заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтың «Қилы заман» повесінің орны ерекше екендігі айырықша атап өтуді қажет етеді. 1916 жылғы орыс патшасының атақты маусым жарлығына қарсы бой көтерген халықтың ұлт- азаттық көтерілісі кең байтақ қазақ жерінің әр түкпірінде- ақ болғаны белгілі. Алайда, солардың арасынан, ұлы суреткер Мұхтар Әуезовтің Қарқара көтерілісін таңдап алып, өзінің өлмес шығармасына арқау етуі тегін емес. 1926 жылы Қарқара көтерілісінің 10 жылдығы аталынып өтті. Оған сол кездегі ел ордасы –Қызылорда қаласынан атақты Әміре Қашаубаев бастаған, құрамында С.Қожамқұлов, И.Байзақов сынды талант тарландары бар бір топ өнер саңлақтары келді. Салтанат соңында О.Жандосов, Ы. Көшкіновтердің ұйымдастыруымен Ереуіл төбеге тас үйіп, көтеріліс құрбандарына белгі қойылды. Ал бұл орынға ескерткіш қоюды болашақ ұрпаққа аманаттады. Осы жерде алға озып айтуға тура келеді, ардагер ағалар аманатын абыроймен орындаған аудан жұртшылығы 1996 жылы көтерілістің 80 жылдығына орай сол төбеге үлкен ескерткіш орнатты. Міне, осындай тамырын тереңнен алатын тарихы бар өлкеде бертіндегі Кеген, Ұйғыр, Нарынқол аудандарының негізінде 1928 жылы Қарқара ауданы құрылған еді. Оның құрамына Тұзкөл, Біркетпен, Ынтымақ болыстары мен Ақтоғай болысының бір бөлігі кірді. 1930 жылы округтер жойылды. Соған сәйкес тағы да әкімшілік- аумақтық өзгерістер болып бұрынғы Қарқара ауданы мен Еңбекшіқазақ ауылының бір бөлігінен Кеген ауданы құрылды. Аудан орталығы уақытша Қырғызсайға (Подгорное) орналасты. Ал 1931 жылғы 21 мамырда аудан орталығы Құмтекей ауылына көшірілді. Алғаш ұйымдасқан 1928-1939 жылдары аудан партия ұйымын Гайнуллин Уәли Нәбиұлы, М.Күзенбаев, Жаңбыршин, Тәжібаев, К.Жәрдемәлиев, Сауранбаев сынды азаматтар басқарды. Дәл осы жылдары Ы.Шолақов, К.Үлкенбаев, Ж. Солтанбеков, З. Көшеновтер аудандық Кеңес атқару комитетінің төрағалары болды. Аудан құрылған алғашқы 1928 жылғы 19 қараша күнгі «Тілші» газетінде «Қарқара ауданына Тұзкөл, Байынқол, Ақтоғай болыстарымен қатар Жалаңаш, Нарынқол мекендері қарайды. Халқының саны 32 мың 107, оның ішінде қазағы – 30138, қалған 1969-ы басқа ұлттар деген деректер басылған. 1933 жылдың басында Қазақстан өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы қызметіне, ел арасында «Мырзажан» деген құрметті есімге ие болған, көрнекті партия қайраткері Л.И.Мирзоян келді, сол жылдардың жазына қарсы аудан орталығы Кеген селосына көшіріледі. Мирзоян жұмысты жаңаша ұйымдастыру бағытында жергілікті кеңестер мен партия ұйымдарын ікер де ысылған адамдармен күшейтуді қолға алады. Республика деңгейінде істеп жүрген көптеген шыңдалған қызметкерлерді аудандарға басшы қызметтерге жібереді. Солардың бірі, бірі ғана емес бірегейі халқымыздың қадірменді перзенті Ораз Жандосов еді. «Жақсы басшы- халқының бағы» деген қағидаға сүйенсек, кегендіктердің бақытына қарай 1933 жылдың 28 тамызында аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болып Ораз Жандосов сайланды. Осындай іргелі істер өз жемісін бермей қойған жоқ. Ауданның әлеуметтік- экономикалық өмірінде оңды өзгерістер пайда болды. Сол жылдары ауданның Кеген аймағындағы 10 ауылдық Кеңесте 24 ұжымшар, үш кеңшар ұйымдастырылды. Бұлардағы еңбек өнімділігі еселеп артып, шаруашылықтардың іргесі бекемдене түсті. Егіншіліктен алынатын өнім молайып, мал саны артты. Халықтың тұрмыс- тіршілігі оңала бастады. 1936 жылы Кеген ауданының құрамынан Нарынқол ауданы бөлініп шығып, өзінше шаңырақ көтерді. Ал, Жандосовтан кейін Кеген аудандық партия ұйымын 1936 жылы Қошанбаев, 1937 жылы Ғ.Сұлтанғалиев басқарды. Ұлы Отан соғысы басталардың алдындағы екі жыл бұрынғы мәліметке көз жіберсек, Кеген ауданындағы он ауылдық кеңесте 1495 түтін, оларда 14 мыңға жуық халық тұрған екен. Бұған одан кейінгі жылдарға өсім санын қоссақ 16 мыңның ар жақ- бер жағында халық болған. Ал, төрт жылға созылған алапат соғысқа 7 мыңға таяу аудан азаматтары қатысқандығы жайлы деректер тағы бар. олардың 2 мыңнан астамы майдан даласынан қайтпай қалған. Солардың арасында өздерінің өшпес ерлігімен көзге түскендер де аз емес. Бұл орайда ең алдымен ауызға оралатыны Кіші Жалаңаштан Ыбырайым Қалдыбаев. Ол сұрапыл соғыста көрсеткен қаһармандығы үшін «Даңқ» орденінің толық иегері атанды. Кеңестер Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллиннің «Отты жылдар» атты кітабындағы «Кегендік жігіт» деген очерк бар. онда очерктің басты кейіпкері Сәдуақас Серкебаевтың майдандағы ерліктері жайлы ерекше шабытпен жазылған. С.Серкебаев соғыстан кейін ауданда ұзақ жылдар бойы партия, Кеңес органдарына да жемісті еңбек етіп, ауданның өсіп- өркендеуіне өзіндік үлесін қосты. Бірнеше ордендердің иегері, журналист Мұханбек Естенов те осы дивизияның ардагері. Бектұрған Көшімбаев, Иса Байқасқаев, Иса Жиенбаев, Сапан Бозымбаев, Үмбетжан Нұрғазиев, Мұқан Қалипбеков, Тоқтарбай Табылғанов, Тыныбек Жанұзақов, Өміржан Игібаев, Нұри Құланбаев, Оңғарбай Ақбаев, Үсен Қапашев, Оразша Оңғарбеков, Тынышқан Қағазбаев, Нұрали Тұрғанбеков, Стамбақы Қосаев, Тілеухан Бекпентаев, Әшім Отыншиев тағы басқа да ерліктері елге үлгі, ұрпаққа ұран болған азаматтар қаншама. 1950 жылдан бастап ауданда шаруашылықтарды ірілендіру бастады. Бұрынғы ұсақ ұжымшарлар біріктіріліп, ауданда енді тоғыз ұжымшар құрылды. Олардағы мал саны өсіп, егіншіліктің көлемі ұлғайтылды. Ат, өгіздердің орнын қуатты тракторлар мен автокөліктер алмастыра бастады. Сонымен қатар күш көліктері де жұмысқа шегілді. Соғыстан кейінгі бұл жылдары аудандық партия комитетінің бірінші хатшылары болып 1947-1950 жылдары Смағұл Бейсенбаев, 1951-1953 жылдары Сағидолла Жұбандықов, 1954-1955 жылдары Ғазиз Ұрмурзин, 1955-1957 жылдары Садыр Әбішев, 1958-1959 жылдары Ғазиз Ибатов, 1959-1960 жылдары Б. Әбілғожин істеді. Осы кезеңде Бектембаев, Ғ.Ұрмурзин, Ж.Оспанбеков сынды азаматтар аудандық Кеңес атқару комитетінің төрағалары болды. Олармен қатар шаруашылық, ферма, мекемелерді басқарған Тұрсын Махметов, Әбдіманап Күлшашаров, Әбдімүтәліп Әзімжанов, Манасұр Халықов, Бұқабай Тиынов, Сансызбай Зықаев, Оразәлі Батырбеков, Бектұрған Көшімбаев, Шәріп Мықитанов, Мұқан Қалипбеков, Тілеухан Бекпентаев, Өміржан Игібаев, Қожа Байболов, тағы басқа да көптеген ұтымды ұйымдастырушы, еңбегімен ел есінде жүрген ардагер азаматтардың есімдерін ерекше атап өткен орынды. Көп ұзамай, яғни 1966 жылы екі аудан қайта бөлінді. Ал жеке қалған Кеген ауданында бұл жылдары 8 кеңшар, 2 ұжымшар болды. Олар жылына орташа есеппен 10-12 мың тоннаға дейін астық тапсырып отырды. Аудан шаруашылықтарында картоп өндіруге де көңіл бөліне бастады. Жылына мемлекетке 600 тонна картоп, 6000-6500 тонна сүт, 9 мың тоннадан аса ет, 700 тоннадан аса жүн тапсырылып тұрды. Мұның өзі экономикалық дамудың нақты көрсеткіштері болып табылады. Ал, бұл аудан еңбекерлерінің қаржылы қайраты мен ерен еңбектерінің нәтижесінде мүмкін болған еді. Сол еңбектің алғы шебінде Ж.Молдасанов, Ы.Әбдіғұлов, Ә.Бақбергенов, Ә.Нұрмұханов, Ә.Батырова сынды шопандар, К.Қарашев, К.Сәулеев сынды жылқышылар мен К.Оразбекова, Ә.Көбенқұлова, С.Ақынбаева, тағы басқа да сауыншылар осы табыстарға айтулы үлестерін қосты. 1970-1975 жылдары аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болып Ү.Нұрғазиев, С.Серкебаев істеді. С.Серкебаев сондай-ақ осы онжылдық тұсында 1975- 1977 жылдары ауатком төрағасы болды. Міне, осындай сан-салалы жұмыстар мен іске асырылған игі шараларда сол жылдары аудандық партия комитетін басқарған Зиядин Мыңбаев пен Бексырға Данышпановтың үлестері мол болғандығын ерекше атап өткен орынды. Сол кездері Ш.Құрмантаев, Б.Мәмбетов, Ж.Аманжолов, Б.Ұлдарбеков, Б.Тоқмолдаев сынды азаматтар аудандық Кеңес атқару комитетінің төрағалары болып қызмет етті. Одан кейінгі жылдары Нұрғожаев Байқожа екі аудан біріккенге дейін Кеген ауданында әкім болып істеді.
